’अक्षर-बाकी’ भाग १
’पिलांस फुटुनी पंख तयांची घरटी झाली कुठे कुठे
आतां आपुली कांचनसंध्या, मेघडंबरी सोनपुटे’
वृद्धत्वाला ’संध्याछाया’ असं उदास संबोधन न देता, वयोमानानुसार आलेल्या शारीर थकव्यांत सुद्धा, मनाची सोनेरी किनार अबाधित राखण्याचं आवाहन करणारे, ’बाकीबाब’ बाळकृष्ण भगवंत बोरकर हे महाराष्ट्राच्या समृद्ध कविकुलांतले एक अग्रणी...
’जळल्यावाचुन नाही ज्योती, रडल्यावाचुन नाही प्रीती, कढल्यावाचुन नाही मोती
ना घणावाचुनी देवपणा
रे अजून थोडे सोस मना...
प्रसववेदनांविण ना सृष्टी, तपनावाचुन नाही वृष्टी, दु:खाविण ना जीवनदृष्टी
मेल्याविण मिळला स्वर्ग कुणा ?’
अटळ, अबाधित सत्य, कांही वैज्ञानिक, कांही माणसाच्या भावभावनांशी निगडित...दुखर्‍या ,खंतावल्या सामान्यजनांच्या वेदनांवर फुंकर घालतांना बोरकर काय छान उदाहरणं देतांत, बरं ते सुद्धा, त्या पंक्तींमधल्या काव्यात्मकतेला एका वेगळ्या अध्यात्मिक उंचीवर नेत, कुठल्याही ’उपदेश’पर उक्तीचा वास न येवू देता...
तशीच आणखी एक रचना
अखंड प्रीतीची घट्ट वीण, भावस्पर्शी शब्दांतून व्यक्त करतांना बोरकर एक छान दृष्टांत (कांहीश्या वेगळ्या नजरेनं पाहाणार्‍याला, त्याचा अंत:प्रवाह शारीर वाटू शकतो) देतांत, अर्थातच ते ज्या माडापोफळीच्या, सागरतीराच्या स्वप्नभूप्रदेशांत वातावरणांत वाढले, तिथंच क्षणोक्षणी घडणार्‍या भौगोलिक सत्याचा, दिसणार्‍या दृश्याचाच
’विरले सगळे सूर तरीही उत्तर रात्र सुरेल
ओसरल्यावर आपण सजणी अशीच ओलं उरेल
आणि गंमत पाहा हे भरती (भरतं ?) येणं आणि ओसरणं, पृथ्वीच्या निर्मितीपासून अखंड अव्याहत चालू आहे. अतूट प्रेमाच्या वर्णनासाठी यापेक्षा कोणता दृष्टांत आधिक समर्पक असू शकतो ? भरतीचा आवेग खळाळणारा तर ओसरणं ? संथ, सबुरीनं, किनार्‍याच्या कणाकणाला स्पर्श करीत...
बोरकरांच्या कवितेंत अत्युच्च काव्यगुणांबरोबरच भाषेची समृद्धी, प्रभावानं दृष्टोत्पत्तीस येते.
रुसलेल्या प्रिय सखीची समजूत धालणार्‍या प्रेमिकाच्या प्रणयाराधनेंच्या वर्णनपर गीताच्या ध्रुवपदांत, ते
’कशि तुज समजावु सांग
कां ’भामिनि’ धरिसी राग ?’
अशा ओळी ओवतांना सामान्यत: मराठींत सहसा न वापरलं जाणारं, ’भामिनी’ हे संबोधन वापरतांत...
तर...
’गडद निळे गडद निळे जलद भ्ररुनी आले’
मधे, तें बाष्पवृत्त ढगाला, ’मेघ’ असं न म्हणता, संस्कृतोद्भव ’जलद’ हे विशेषणात्मक संबोधन वापरतांत...
कारंण ’मेघ’ श्वेत, जलविरहित असू शकतो, पण ’जलद’ ? अधिक स्पष्टीकरणाची गरज नसावी बहुधा !
गत वर्षी ३० नोव्हेंबरला, गोव्याच्या या शब्दप्रभु सुपुत्राच्या जन्मशताब्दीची सांगता झाली. करंदीकर-बापट-पांडगांवकर यांच्या आधीच्या पिढींतल्या, स्वत:च्या कवितांच सादरीकरण, ’काव्यगायन’ पद्धतीनं करणार्‍या कांही निवडक कवींपैकी एक म्हणजे ’बाकीबाब’ ! लेखांत उल्लेख झालेल्या सर्वच रचना, खरं तर पूर्णपणे वाचाव्या अशाचं आहेत. पण लेखाच्या शब्दमर्यादेंत जमेलं एवढंच लिहितांना, त्या काव्यरसिकांकडून आणि विशेषत: मराठीच्या अभ्यासक तरुण पिढीकडून त्यांचा ’पूर्णास्वाद’ घेतला जाईल ही अशा व्यक्त करतो.
एकेका शब्दाचे प्रचलित पदर उलगडून दाखवतानांच, त्या अर्थांपलीकडचे भाव अनावृत्त करण हेच तर कविजनांच कसब. या माझ्या उक्तीच्या पुष्ट्यार्थ, जाताजाता, बोरकरांच्या, आणखी एका रचनेचा उल्लेख अपरिहार्य आहे...
’जळणार्‍या जळत रहा, जळतो सारेच आम्ही
जळण्याच्या लाख तर्‍हा, राख मात्र जास्त कमी’
आतां या ’लाख तर्‍हा’ कुठल्या ? संपूर्ण कविता वाचा...आणि ’जाणिवे’चा आनंद घ्या.
अशीच आणखी एक कविता, जिचा उल्लेख, ’बाकीबाब’ अभ्यासतांना अपरिहार्य म्हणजे, पत्निविरहाची वेदना परतिबिंबित करणारी ही रचना,
’तू गेल्यावर फिके चांदणे, घर-परसूंही सुने, सुके...
मुले मांजरापरी मुकी अन्‌ दरदोघांच्या मधे धुके...
कविता वाचतावाचता शेवटाला याल आणि थक्क व्हाल...खात्रीनं सांगतो !
ह्या अशा ’सारस्वतां’च वर्णन एका लेखांत करणं कर्म कठीण. कारण माझा आवाका इतका लहान आणि ही सगळी मंडळी म्हणजे,
’दशांगुळे उरला...’
तेंव्हा उर्वरित ’बाकीशब्द’, पुढील भागांत...
****
’माझ्या दूरस्थ लाडक्यांनो...’
या आपल्या कवितेंत, शिक्षण-व्यवसायानिमित्त, परदेशी स्थलांतरित भारतीयांना, तिथल्या ’सांस्कृतिक’ धोक्यांबाबत सावध करतांना, बोरकर म्हणतांत
’आणि तुमच्या हृदयांतून उसळू दे इतक गंगौदक की, त्यानं पण्यांगनेची पुण्यांगना होवून जावी’
’पण्यांगनेची पुण्यांगना’ अशा, केवळ एका उकारप्रदानांतून, लौकिकार्थानं कंचनी असणार्‍या स्त्रीला, गरती करून टाकण्याचा हा ’चमत्कार’ केवळ बोरकरांसारखे भाषा प्रभुच करू शकतांत...
स्वप्नभूमी गोव्याच्या...
’आमराइतुन गातो कोकिळ, दडून पानां आड...
पुळणीवरती स्पर्धा करिती पिसारलेले माड...’
आपल्या जन्मभू, कर्मभूबद्दल सांगतांना, विशेषत:
’माझ्या गोव्याच्या भूमींत गड्या साळीचा रे भात,
वाढे आईच्या मायेने सोनकेवड्याचा हात...’
ह्या ओळी गातांना, बोरकर भावविवष होवून सद्गदीत होत असत......
अशा वातावरणांत अंकुरत, आपल्या कल्पनांचा शब्दोत्सव, काव्यसंग्रहांच्या पानापानांतून साजरा करणार्‍या...
कविवर्य ’बाकीबाब’ बा.भ.बोरकरांची,.अशीच, एका ओकाराच्या जागी, उकार ठेवीत वेगळाच आयाम देणारी ही रचना
’विझवून दीप सारे, मी चाललो निजाया...’
या कवितेंत पुढे, एके ठिकाणी ते लिहितांत,
’मोकाट वारियांनो थोडे मुकाट व्हा रे !...’
’जे न देखे रवी ते देखे कवी’...यासाठी परकाया प्रवेशाची विद्या कवीला निसर्गत:च प्राप्त झालेली असते. मग श्रेष्ठ रचनाकार, ’बाकीबाब’ त्याला अपवाद कसे असतील ? एका ’कोठी’वरच्या नायिकेची वरकरणी ’हसवणूक’ करणारी पण मनाच्या भळभळा वाहणर्‍या जखमेच उदास अस्तर असणारी ही रचना ’बाकीबाबां’चीचं
’विसर म्हणाया कधी तुझे मी स्मरण ठेविले होते ?
दिसल्यावर तू, हसले मी ते, मुळांत होते खोटे...’
योग आणि भोग यांच्या सीमारेषेवर वसलं आहे बहुतेक गोवा,
इथला सगळाच ’माहोल, ज्याला जसा भावेल तसा त्यानं घ्यावा...
पंडित जितेंन्द्र अभिषेकींनी स्वरबद्ध करून गायलेलं, ’नाहि पुण्याची मोजणी, नाहि पापाची टोचणी’ हे.... काय म्हणूया ?.... ’विलय-समीप’ गीत आठवा...विशेषत: त्यांतला..’आम्हा नाहि नांमरूप, आंम्ही अवकाश स्वरूप’...हा चरण...
आजीनं लहानपणी, स्वरचित श्लोकाला ’बाकी म्हणे’ अशी नाममुद्रा लावल्याबद्दल, व्यक्त केलेल्या नाराजीनंतरची ही उपरती तर ’बाकीबाबां’ना झाली नसावी ना ? कदाचित म्हणूनच ’नाममुद्रे’च्या ठिकाणी ’आम्हां नाहि नामरूप’ वगैरे विश्वामित्री पवित्रा... ?
भावोत्कटता ह्या, काव्याला आवश्यक घटकाबरोबरच ’बाकीबाब’ समृद्ध भाषासंस्कृतीचं दर्शन, अनेकवेळा जागोजागी संस्कृतोद्भव शब्दांचा प्रयोग करून घडवतांत...
गंगौघ, पण्यांगना-पुण्यांगना, जलद, भामिनी...हे कांही वानगीदाखल.
बहुतेक वेळां, पांढरं स्वच्छ, करवत कांठी धोतर, गुडघ्याखालपर्यंत लांबीचा रेशमी झब्बा किंवा कुर्ता, छान तेल लावून मागे वळविलेला भरपूर केशसंभार, चेहेर्‍यावर कायम एक मिश्किलपणाकडं झुकणारं स्मितहास्य असं उमदं व्यक्तिमत्व होतं कविश्रेष्ठ बा. भ. बोरकरांचं...बहुतेक वेळा. उजव्या हाताच्या. तर्जनी आणि मघ्यमा यामधे, तर कधी करांगुली आणि अनामिका यामधे विराजमान, धूम्रकांड...म्हणजे अर्थातच सिगारेट्‌...असायचीच...उंची मेक्‌ची ...
गोवा म्हणजे रुपेरी वाळूच्या पुळणी, समोरच्या तळ्यांत प्रतिबिंबित होणारी मंदिरांची गोपुरं, उन्हाळ्यांत रंध्रारंध्रांतून, दमट उष्म्यामुळे उसळणार्‍या स्वेदधारा आणि पावसाळ्यांत, अक्षरश: कोसळणार्‍या पर्जन्यधारा...
ऐन पावसाळ्याच्या तॊंडावर, दूर क्षितिजावर समुद्राशी सलगी करू पाहाणार्‍या, कृष्णमेघांच्या पंक्तींच ’ओथंबलेपण’ न्याहाळतांना ’बाकीबाब’ सहजच लिहून जातांत...
’समुद्र बिलोरी ऐना, सृष्टीला पांचवा महिना’
अशा मेघाच्छादित, हुरहुर लावणार्‍या वातावरणांत, ’बाकीबाबां’च्या चित्तवृत्ती सजग होवून ते उत्स्फूर्तपणे गायला लागतांत
’गडद निळे गडद निळे जलद भरुनि आले’
लाहीलाही झालेल्या तना-मनांबरोबरच, आसुसल्या भूमीला सचैल स्नान घडवून तृप्त करून, मग अनेक वाटांनी पागोळणार्‍या ओघळणार्‍या, खळखळणार्‍या, झुळझुळणार्‍या, वाचलेल्या, साचलेल्या, उरलेल्या, मुरलेल्या, धावणार्‍या, बावणार्‍या अशा या, पाण्याची विविधरूपं, बोरकरांनी आपल्या शब्दरंगांनी चितारली आहेत.
आणि मग श्रावणांतला ऊन-पावसाचा खेळ...’साळीच्या बालकां’ना सुखावणारा, खुलविणारा, हसविणारा...त्याचं हे वर्णन आणखी एका प्रसन्न रचनेंतलं...
इकी अलंकृत कविता आहे की परतपरत वाचावीशी वाटेल तुम्हाला...
’फारा दिवसांनी आज, उन्हे सोनियाची आली...
चिंब साळिची बालके उब पीऊनीया धाली...
गोव्यासारख्या प्रदेशांत मानसिक जडण घडण आणि वैचारिक उपज झालेले कविवर्य बोरकर, आसक्ती आणि विरक्तीच्या हिंदोळ्यावर, आपल्या कवितांम्धून झोके घेतांना वारंवार जाणवतांत...
अशाच एका, विरक्त मनस्थितींतल्या, बोरकरांनी लिहिलेल्या एका कवितेचं गीत रूप, ...
’आतां माझ्या व्यथा-कथा कुणा न येती जाणता..
वृथा त्यांना का दूषण, ना ये मला न सांगता...’
****
अरुण काकतकर.
