शुद्ध-लेखना आधी शुद्धोच्चार

शालेय-स्तरापासून, आपल्या सगळ्यांच्याच मनावर शिक्षकांकडुन, लेखनाच्या सरावाच्यावेळी ’शुद्धलेखना बद्दल जेवढा अग्रह ध्रला जातो, तेवढाच तो शब्दांच्या ’शुद्धोच्चाराबद्दलही धरला जातो की नाही हे मला माहीत नाही. पन लेखन शुद्ध होण्या/असण्यासाठी, शब्दांचे, शुद्ध स्वरूपांतले उच्चार माहिती असणं आवश्यक आहे. आणि आजकाल अशा ’शुद्धोच्चार’ जाणणार्‍या आणि शिकविणार्‍या शिक्षकांचीच वानवा आहे.
उदाहरणार्थ..संधी’चं अनेकवचन ’संधी’ असच होतं,,,’संध्या’ नाही...’गांधी’ म्हणजे माशी किंवा कीटक चावल्यावर उठते ’ती’ किंवा ’त्या’ ’गांधी’च...त्यांच अनेकवचन ’गांध्या’ नाही होत... तसच पाणी आणि पाणि.. ’कृष्ण किंवा विष्णू’चक्रपाणी’ नसून तो ’चक्रपाणि’ आहे...कारण ’पाणी’ म्हणजे जल, उदक, नीर किंवा H2O अशी रासायनिक संज्ञा... तर ’पाणि’ म्हनजे हात, कर...म्हणून ज्याच्या हातांत ’चक्र’ आहे तो ’चक्रपाणि’...... तसंच दुसरा-दूसरा...तिसरा-तीसरा या उच्चारांतला फरक. हा सगळा वाहिन्यां,रोज माथी मारीत असलेल्या हिंदीचा प्रभाव, मला मदतच्या ऐवजी माझी मदत अशी अशी अनेक उदाहरण देतां येतील. परंपरा, इतिहास, व्यवसाय या शब्दांच विशेषणरूपं, पारंपरिक, ऐतिहासिक, व्यावहारिक...पहिल्या अक्षराला ’अ’ चा जोड, तिसरं अक्षर तसच्यातसं आणि चौथ्या अक्षराचा ’इ’ कार (म्हणजे ’र्‍ह्स्व’) हा सर्वसाधारण नियम इथं दिसतो. तसच नांव आणि नाव...नांव म्हणजे नाम, संबोधन...या मधे ’ना’चा उच्चार सानुनासिक हवा. तो तसा नसेल तर त्याची होईल ’होडी’,किंवा ’तर’..
हृषीकेश हे नांव सामान्यत: आणि विशेषेकरून वाहिन्यांवर कायम ’ऋषिकेश’ असं लिहिलं जातं कारण ’हृ’चा उच्चारच माहिती नसतो...आणि त्यावर कडी म्हनजे ’ऋ’चा उच्चार ’रु’ असाच चुकीचा शिकविला गेल्यामुळे मुळांतले सगळे ’ऋषि’ ’ऋचा’ ’ऋग्वेद’, ’रुषी’ ’रुचा’ ’रुग्वेद’ असे लिहिले गेलेले मी अनेकवेळा व्यथित होवून पाहिले आहेत... तसंच, ’सूचना’...मराठी मायबोली म्हणून मिरविणार्‍या मराठी अधिकार्‍यांच्या उच्चारांत...आणि ते सुद्धा विशेषत: ’शिक्षण’ विभागाच्या अधिकारीवर्गाकडून, या शब्दाचं उच्चारण ’सुचना’ असं चुकीच झालेल, आणि ,ग्रामीण विभागांतल्या जिल्हा परिषदांच्या शाळांपासून ते अगदी त्या विभागाच्या मुख्यालयांत सुद्धा फलकावर ’लिखित’ स्वरूपांत, तीच चूक मी वर्षानुवर्ष पाहात-ऐकत आलो आहे. तसच ’सूत्रधार’ परीक्षक’ प्रतीक्षा’ निरीक्षक’ हे शब्द बहुतेक वेळा इकार,उकार र्‍हस्व करून लिहिले जातांत. वाहिन्यांवर, आरेखन विभागांत, मराठीचं ज्ञान असणार्‍यांची वानवा असते...आणि अभ्यासक-संशोधकांनी, वर्षानुवर्ष काम करून साकारलेला मराठी ’शब्दकोश’ जवळ बाळगण्याच्या मानसिकतेचा अभाव असतो...शब्दकोशांत मंजुषा आणि मंजूषा तसंच मनिषा आणि मनिषा दोनीही मान्यताप्राप्त आहेत. पण ’सूत’ च ’सुत’ झालं की, ’धाग्या’चा ’पुत्र’ होतो ना ! गंमत म्हणून ’शब्दकोशां’तून ’कोश’ आणि ’कोष’ यामधला फरक जाणून घ्या.
भाषा-शुद्धतेचं भान राखण्यासाठी (किंवा भरकटलेल्यांना भानावर आणण्यासाठी) जसा ’शब्दकोशा’चा उपयोग आहे तसाच तो अधूनमधून चाळणे हासुद्धा एक उपयुक्त ’विरंगुळा ठरूं शकतो
अनुस्वारांचा उपयोग, अंत्याक्षराचं ’पूर्णोच्चारित्व’ अधोरेखित करण्यासाठीच असतो. उदाहरणार्थ अमुक अमुक ’होतं’(भूतकाळ) आणि अमुक अमुक ’होत’(सद्यस्थितिदर्शक), ’उच्चारणं’ आणि ’उच्चारण’, ’कारण’ म्हणजे एक आणि ’कारणं’ म्हणजे अनेक...
सहस्र, स्रोत हे शब्द बहुतेक वेळा त्यांत एका ’आगंतुक’, ’अनावश्यक’ ’त’ची जोड देवून ’सहस्त्र’ स्त्रोत’ असे चुकीचे लिहिले जातांत...कारण तेच...मुळांत त्या शब्दांचा उच्चारच माहिती नसतो... संस्कृत मधल्या अनेक ’इ’कारान्त उच्चारांना ’ई’कारान्त होण्याची मान्यता मराठी व्याकरणकारांनी दिली आहे...उदाहरणार्थ ’कवि’चा मराठींत ’कवी’, स्वीकारार्ह झाला आहे
दिवा, दिवाळी जसे बरोबर तसेच दीप, दीपावली, दीप्ती हे शब्द लिहितांना ’दीर्घत्वाचं भान राखायला हवं ! ’महत्त्व’ ’महत्व’ असा लिहिण हे चूक आहे.
इंग्रजीमधे लिखित अक्षरं, अनेक शब्दांमधे उच्चारांत लुप्त करण्याची पद्धत आहे...म्हणजे ’Spelling' आणि उच्चार यांत खूपच तफावत असते...उदाहरणार्थ...'Schedule' ’Scintiletting' Lieutinent' ’'Psycology' उच्चारणांत ’शेड्यूल्‌’ ’सिंटिलेटिंग्‌’ ’लेफ्ट्नंट्‌’ ’साय्‌कॉलॉजी’ होतांत. ’Colonel'चा उच्चर ’कर्नल्‌’ कां ? याच उत्तर कुणी इंग्रजीचे व्यासंगी ’पंडित’च देवू शकतील.
तसंच, इंग्रजींतसुद्धा, र्‍हस्व-दीर्घोच्चार योग्य केले नाहीत तर अर्थ बदलतो. उदाहरणार्थ, Kill, Keel (मारणे, जहाजाचा कणा)..Pill, Peel (औषधाची गोळी, सोलणे)..Mill, Meal(गिरणी, जेवण)..Fill, Feel (भरणे, स्पर्श करणे किंवा जाणवणे)
म्हनजे भाषेची शुद्धता राखण्यासाठी लेखनाआधी उच्चार व्यवस्थित आणि शुद्ध-स्वरूपांत होतील याची कालजी आवश्यक आणि अनिवार्य आहे..
*****
अरुण काकतकर.
24ak47@gmail.com