शांताबाईं शेळक्याकडून, अश्याच कुठल्याशा गप्पांच्या मैफलीत ऐकलेला ’हायकू’...एक जपानी काव्य प्रकार ..
’हायकू’ म्हणजे क्मीत कमी शब्दांत, विश्वव्यापी आशयाचा साक्षात्कार देणार्या पंक्ती.
खरंच, ह्या नियमानं आपलं रोजचं जगण म्हणजे, विविधरंग घेवून येणार ’कॉफी हाउस्’च असतं की...
अगदी अंकुरण्यापासून, निर्वाणापर्यंत कितीतरी रंग...
सुख दु:खाचे, रागा लोभाचे, मानापमानाचे, हेव्यादाव्यांचे...
बघणारे डोळे आणि आणि त्यामागची ’नजर’, आणि त्याही मागच्या मनाची, त्या विशिष्ट वेळची धारणा...’Mood' म्हणू हवंतर...
फुले,पांखरे, वृक्ष-वेलिचे. अद्भुत, सुरम्य रंग...
उचंबळाचे, नैराश्याचे, आसवलेले रंग...
तुमच्या माझ्यासारख्या, निसर्गानं पाहाण्याची संवेदना दान केलेल्या माणसांच ठीक आहे हो..
ह्या दृश्य ’रंगांच्या’, विविध ऋतूतल्या विविध ’रुपां’चा अनुभव घेवू शकतो आपण....
पण ज्यांच्या सगळ्या जाणिवा केवळ स्पर्श-रस-गंध-नाद या संवेदनांतच एकवटल्यांत, त्या आपल्या बांधवांचं काय ?
मी ’अंध’ हा शब्द मुद्दाम वापरत नाही...
कारण आपल्यापैकी प्रत्येक जण, आयुष्याच्या अनेक टप्प्यावर, अनेक क्षणी अगदी ’जाणतेपणी’सुद्धा, अंध-मूक-बधीर-संवेदनाहीन होतच असतो, या ना त्या कारणानं...
आपण अनेकवेळा आपली मतं, धोरण, बाबींचा स्वत: अनुभव न घेता, त्या प्रत्यक्ष न पाहाता, ठरवीत असतोच ना...
’ते’.. सांगतांत म्हणून,.म्हणजे केवळ ऐकीव माहितीवर...बरोबर ?
’पात्र एकमेकांशी बोलतांत ते ! ती घरांत हॉलमधे आहेत की स्वैपांकघरांत की बाहेर कुठे रस्त्यावर की ऑफिसमधे !
स्वत:शी की दुसर्या कोणाशी ! शब्दांनी न बोलतासुद्धा एकमेकाशी बोलतांत ती कधीकधी ! ते सऽऽगळ मी बधते अरुण ! आणि माझ्या बरोबर बघणार्यांचा आनंद, दु:ख, हसणं, हुंदके सगळ दिसत रे मला...’
शिवाय हिला, घरांतल्या, तिच्या खोलीच्या खिडकीशी हातांत, स्वत: केलेल्या वाफाळत्या कॉफीचा कप् घेवून बाहेर ’बघतां’ना गडगडणारे ढग, कडाडणार्या विजा, श्रावण सरींतून मधेच येणारं आश्वासक ऊन...शाळेंतून परत आल्यावर दूधबीध पिऊन, ओठ फ्रॉकच्या बाहीनं पुसत, शेजारी, पैंजन वाजवत येणारी मिनी...मालकीण घरी आली म्हणून आनंदानं गाल चाटणारी, ’मिशू’...कमरेला लवलेला चांदी्च्या छल्ल्याच्या तालावर ठुमकत येवून, मिनीला हाक मा्रणारी तिची आई...सगळ दिसतं...
एकदम वर आभाळाकडे बघत, ओरडत नाचायला सुरुवात करतांत ती...
’परी’पण वर ’बघते’...
आणि चक्क ’इंद्रधनुष्य’ दिसतं की हो तिला...
काय म्हणावं या पोरीला ? तिनं आम्हा, ’डोळस आहोत’ असा भ्रम असणार्यांना कधीचं, चारी मुंड्या चीत केलय जगण्याच्या मैदानांत
जगण्याच्या तिच्या ’कॉफी हाऊस्’मधल तिच ’टेबल्’, तिन बरोबर दरवाजा ’दिसेल’ अशा पद्धतीनं, ’अतिथिभिमुख’ निवडलय आणि खुर्चीचा कोन असा साधलाय की येणार्या जाणार्याचं, प्रसन्न मुद्रेनं स्वागत करताकरता ती, त्यांच्या भावविश्वांत हळूचं दाखल होवू शकेल...
अरुण काकतकर.
हवे ’न्यायराया’। दयामरण आता..॥
’हरीणीचे पाडस। व्याघ्रे धरीयेले। मजलागी जाहले ।.तैसे देवा ॥’
बेसावध क्षणी, तीक्ष्ण नखांच्या शक्तिशाली पंजांच्या तडाख्यांत सापडून, क्रूर कराल हिंस्र दाढांमधे अडकलेल्या, मायेच्या मातृस्पर्शापासून तुटल्यामुळं, आणि येणार्या मृत्यूची चाहूल लागल्या मुळे आक्रोश करणार्या पाडसाचा शेवटचा श्वास, व्याघ्रानं संपवेपर्यंतची अवस्था आणि,
जराजर्जर, दुर्धर-व्याधिजर्जर, अशा अवस्थेंत अंथरुणाला खिळून राहाव लागत असल्यामुळं, सतत
’आपण कुणावर तरी, आपल्या निरुपयोगी, निरर्थक जगण्याचं ओझं लादतो आहोत’
या जाणिवेनं पोखरल्या जाणार्या मनाच्या यातना सहन करणार्या व्यक्तीची अवस्था...सारखीच...
’विझवून दीप सारे, मी चाललो निजाया
आता अशाश्वताची, उरली मुळी न माया’
असं, बाकीबाब आपल्या कवितेत म्हणतांत ते ठीक आहे हो...
पण स्वत:च्या पावलांनी, समाधीस्थळीच्या गुहेंत चालत जावून, कृतींतून,
’उरली मुळी न माया’ सिद्ध करणारा एखादाच सिद्धयोगी, संत...’संत ज्ञानेश्वर’...
तुमच्या आमच्यासारख्या, रोज जगता जगता दिवेबिवे न विझवता, मरणच भोगणार्या माणसाला शक्य आहे हे ?
समजा मनांत आलं आणि कोणी प्रयत्न केलाच, तर ’आत्महत्येच्या प्रयत्नाच ’कलम’ लावून, फौजदारी होवून, कुटुंबियांपासून तोडून,
सद्यस्थितीतल्या यातना कमी की काय म्हणून, तुरुंगात खडी फोडायला पाठवतील....एवढा, योगगुरू ’बाबा’...लाठीमाराच्या आणि तुरुंगवासाच्या भीतीनं, मैदान सोडून
शिष्यिणीची वस्त्र परिधान करून पळाला...
अनेक रुग्ण, वृद्ध आज ’दयामरणासाठी न्यायालयाचे दरवाजा ठोठावताहेत...
’गुजारिश’ पाहिलात ? ऋतिक-ऐश्वर्याचा ? त्यांत, महामुश्किलीने घरी आलेल्या’न्यायासनाला, ऋतिक एक छान प्रयोग करून दाखवतो...
सरकारी वकिलाला, एका पेटार्यांत बंद करून, दहा-बारा मिनिटांनी बाहेर काढतो, आणि विचारतो...
’कैसे रही ?’..’पसीना पसीना’ झालेला वकील आवाक झालेला असतो...
’चंद पलोंमे आपका ये हाल है,,, फिर, मेरे लिये ये ’जीनेकी’ उम्र कैद क्यूं ?’
फक्त हृदयाचं स्पंदन चालू आहे म्हणून ’जिवंत’ असा, वैद्यकीय ’शाप’ मिळालेल्या जीवांच काय ?
'Life-support' काढा असं जोपर्यंत आप्त सांगत नाहीत, तो पर्यंत डॉक्टर जमातीचापण नाइलाज असतो...
पण आजकाल. अशा रुग्णांना ’मृत्यू’ बहाल करण्याची दया दाखवून,
त्या पार्थीवांतले अनेक उपयुक्त अवयव, गरजू रुग्णांना दान करण्याची तयारी दर्शविणार्या
विज्ञानाभिमुख आप्तांची संख्या वाढतेय् ! या परतं दुसर सार्थक त्या थांबलेल्या जिण्याचं काय असू शकतं ?
महाभारतांत, म्हणे भीष्मपितामह, इच्छामरणी होते. त्यामुळं,’धर्मक्षेत्र कुरुक्षेत्रा’च्या रणांगणावर, शरपंजरी पडून सुद्धा ते, योगेश्वर कृष्णाच्या हातून शेवटचा वार व्हावा म्हणून, मोक्षदानासाठी करुणा भाकत राहिले...
आणि तो अश्वत्थामा, ’चिरंजीव’पणाचा शाप, कपाळावरच्या भळभळा वाहाणार्या, जखमेच्या रूपान घेवून, ’कुणीतरी तेल घाला रे!’ म्हणत, युगानुयुग हिंडतोय...
आपल्यासारख्या सर्वसामान्यांना, हे दोनीही परवडणारं नाही...
आपण आपली, ’दयामरणासाठी’, न्यायासनाची करुणा भाकायची...
कधी कणव येईल त्याला, याची वाट बघत...
आणि ’जन्मोत्सवा’सारखा, ’मरण-सोहळा’सुद्धा ’साजिरा-गोजिरा व्हावा म्हणून...
आप्तेष्टांना सांगत राहायचं...
मी गेल्यावर, नको पिंड वा, नको तेरवा, नको दिवा,
दान करुनी पार्थीव, नेत्र , द्या मज मरणा, आयाम नवा
श्वास जोवरी नियमित चाले, हाव गाठते परिसीमा
निर्जिव माती उरे शेवटी, मुंग्या करतिल रवा रवा
आठवणींचे नाते असते अधिक करोनी अश्रूंशी,
विरहाला विसरून तुम्ही घ्या, मुक्त, मोकळी स्वच्छ हवा
येइल जेंव्हा आठव तेंव्हा गीत छानसे ऐका एक,
स्वरांस जडले आर्त खरे, अन् स्वर म्हणजेच खरा धावा
स्वर म्हणजेच खरा धावा
अरुण काकतकर.
24ak47@gmail.comचित्रदर्शी केवळ मूळ’अक्षरे’...
जॉन् स्टाइनबेक्.. नांव ऐकलय ? प्रसिद्ध लेखक..ग्रेप्स् ऑफ् राथ्, ईस्ट् ऑफ् ईडन् वगैरे पुस्तकांचा लेखक..
माझा, आधी शाळेतला आणि नंतर दूरदर्शनमधला मित्र विनय धुमाळे...
त्यानं मला चांगली पुस्तक वाचायला देवून, माझ्यावर जे कांही वैचारिक ’सुसंस्करण’ झांल वाचनांतून...
त्यातला थोडाफार भार त्याकाळांत नक्कीच उचलला...
त्यातलच एक ’Grapes of Wrath'...
शंभर एक वर्षांपूर्वी, अमेरिकेतल्या कॅलिफोर्निया प्रांतांतून, तिथले मूळ आदिवासी निग्रो Cotton-growers यांची हाकालपट्टी, अतिक्रमण करून गोर्यांनी सुरू केली...
का ? तर त्यांना तिथ सफरचंदांची शेती आणि डुकरांची पैदास करायची होती...
गरीब बिचार्या निग्रोंच्या त्या पीछेहाटीवर आधारित अशी ही अप्रतीम कादंबरी आहे...
हाताला लागली तर जरूर वाचा...भले वेळ लागला तरी चालेल, पण, मूळ इंग्रजी वाचा...
कारण...भाषांतरांत...’मूळ’ तत्व कुठेतरी हरवतं असं मला वाटतं...
उत्तम उदाहरण म्हणजे, ’एका कोळियाने’...
An oldman and the sea...' या अर्नेस्ट् हेमिग्वेच्या, नोबेल्पुरस्कार विजेत्या, ’अक्षर’ शब्दाकृती मधल्या
युगानुयुग चाललेल्या, माणसाच्या अस्तित्वासाठीच्या झगड्याचा आणि एकुणातच...
अवतीभवती सदासर्वकाळ घोंघावणार्या विनाशकारी वादळांशी, सृष्टीची चाललेली लढाई...
हे वैश्विक सत्य...येईल कुठल्या भाषांतरांत ?
Rise and fall of third rische...मधला, गरिबीच्या धगींतून फुललेला सूडाचा अंगार, ज्यानं पुढं, दुसर महायुद्ध पेटवून, तीनचतुर्थांश जगाच्या सार्वभौमत्वाला चूड लावली त्यातल्या क्रोधगर्भ शब्दांच्या विखारी धारेचा अंत:प्रवाह, ’नाझी भस्मासुराचा उदयास्त’ या ’भाषांतरांत कसा डोकावणार ?
Cocasiana chalk circle..चं ’अजब न्याय वर्तुळाचा’ झालं, ते कसंत्याला मी साक्षी होतो.
मी, मुंबई मराठी साहित्य संघाच्या, ’अमृत नाट्य भारती’, या रंगभूमी प्रशिक्षण वर्गाला, ६८-६९ मधे मधून मधून जायचो. आणि, काय, बहुतेक तेंव्हाच, ’ब्रेश्त’ च्या ’कॉकेशिअन् चॉक् सर्कल्’ च्या मराठी रूपांतराची,...’अजब न्याय वर्तुळाचा’च्या, मुंबई मराठी साहित्य संघातर्फे निर्मिती प्रक्रिया सुरू झाली होती. मी ’रूपांतर’ म्हटलं...’भषांतर’ नाही. कारण, जगांतल्या बहुतेक सर्व लोकभाषेंत परंपरेनं स्थित असलेल्या या लोककथेतला, न्याय’, ज्यावर ते नाटक आधारित होतं ते, आपल्या समृद्ध अनुभवानं आणि समर्थ लेखणीनं, मराठी मातीचा आणि ग्रामीण संस्कृतीचा सुगंधी उटण-लेप लावून, सजवल होतं, सुप्रसिद्ध कविवर्य-लेखक आणि नाटककार कै. चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर’आरतीप्रभू, यांनी.
साधा लेंगा,कुडता, खांद्यावर शबनम पिशवी
’नक्षत्रांची देणी’ ’हा’, अनवट काव्य-शिल्पातून भेटवी
सृजनला नसें ठिकाण नी नांव, गांव
या फाटक्या माणसाच्या ह्रदयातच रंगला शब्दरत्नांचा डाव
’आरतीप्रभू’ ? अं हं ! हा तर ’आर्ताचा चिंतामणी’
जणू, वैशाखाक्षरांना श्रृतींचे डोहाळे, लागावे ऐन श्रावणी
अशी सोनसळी शब्दकळा, जपत जरतारी बासनांत
अखंड ’श्रीमंती’ जगला ’हा’, चंद्रमौळी घरांत
जगण्याला अवेळी, झाकोळानं गाठलं
काळाच्या तळ्यांत, उलट उलट झाड, बुडत बुडत गेलं
१९७७ मधे,,युवदर्शन’साठी, पहिला. ’गीतसंध्या’ मी केला त्यासुमारास, बहुतेक के ई एम् मधल्या रुग्णशैयेतच, त्यांनी लिहिलेली कविता, ’दिशादिशांतूनं घुमत राहावा,......मनमोराचा गर्द पिसारा...सागर तीरी...थकले पाऊल, परत फिरावे...आणि सरावा प्रवास सारा...’
त्या कवितेच छान गाणं झालं एक...आणि आताचा सुप्रसिद्ध गायक, सुरेश...सुरेश वाडकरनं, त्याचं ’दूरदर्शन’वरच पहिलं गाणं, म्हणून ते गायलं....
त्याचं ध्वनिमुद्रण, अजून आहे माझ्याकडे . हो...आणि त्यला स्वरसाज चढव्ला होता विवेक लागूनं...हो हो आपला लाडका अभिनेता विवेक. थोड विषयांतर झालं हे पण.....
आई आहे शेतांत , मातृका, पडघवली, गारंबीचा बापू...येतीलही किंवा आलीही असतील अभारतीय भाषेंत...
पण सांस्कृतिक पार्श्वभूमी, स्थळांची, घरांची, माणसांची ? त्यांचं काय ?
'Fiddler on the roof...’बिकट वाट वहिवाट...’च्या रूपानं...तात्या माडगुळकरांनी रंगमंचावर आणलं, ते सुद्धा आपल्या मातींत मळवून-घोळवून...
श्रीकान्त मोघे, जितेन्द्र अभिषेकी, दिलिप प्रभावळकर...सगळेच कलामंडळातले देदीप्यमान तारे संबंधित होते या अप्रतिम मंचानुभवाशी...
आणि आपल्या अवतीभवतीच्या वातावरणाशी साधर्म्य अनुभवत, रोजच्या जगण्याशी Relate करत प्रेक्षवर्गही त्यांत समरसून जायचा हे मी स्वत: पाह्यलय्, अनुभवलय् !
तेंव्हा..
भाषांतरे रस अंतरे । जैसी जळातळी पांखरे ।
चित्रदर्शी मूळ’अक्षरे’ । केवळ, जाणा ॥
अरुण काकतकर.
24ak47@gmail.com
