।।भासबोध।। ११२३ ते १२०० + अध्याय चौथा १२०१ ते १५०० + अध्याय पांचवा १५०१ ते १६५४

प्राक्तन ! एक कारण । प्राक्तन ! आलस्यासि निमंत्रण । प्राक्तन ! कृतिशीलासि आव्हान । भेदून, करण्या क्रमणा ।। ११२३ प्राक्तन ! म्हणे विधिलिखितं । प्राक्तन ! 'हरी' भरवसा पात्र ?। प्राक्तन ! भरवेल कवळ मुखांत । म्हणावे शहाण्याने ?।। १२२४ प्राक्तन ! दावेल यश ?। प्राक्तन ! पळवेल विघ्नासं ?। प्राक्तन ! घडवेल विनासायांस ?। कार्य ! निद्रिस्त व्हा बिनघोर ।। १२२५ प्राक्तन ! ना वारेल उचित कर्म । प्राक्तन ! ना धारेल संपदेचे वर्म । प्राक्तन ! ना सजवेल विरूप चर्म। निसर्गदत्त ।। ११२६ तीन वर्षाची कवळी पोरं । माय बापान्ला नाही घोर । खाईल कुल्यावर फटके चार । ना जर मागेल भीक ।। ११२७ पायाला अखंड चटके । अंगावर धडुते फाटके । मुख्यमंत्र्याचे वारस नेटके । मात्र बापासवे शाळेंत ।। ११२८ जेवढी वाढेल प्रजा । मंत्रि'गणां'ची मजाच मजा । 'तापला तवा, पोळी भाजा' । अध्यादेश काढिती ।। ११२९ कुणा आली कणव दया । हृदय द्रवले, वोसंडली माया । पालन पोषण कराया । नेती पोरे स्वगृही ।। ११३० सवरु-शिकुनि मोठी झाली । ठाव स्रोताचा घेऊ लागली । मुळाशि येवुनि ठाकली । विचारण्या जाब ।। ११३१ डळमळतील सिंव्हासने । गडबडतील चांचरत वचने । डबडबतील अंत:करणे । कांहींची, कथेने ।। ११३२ दुर्गा शस्रधारि पाहोनी । भयभीत तळवे जुळवित दोन्ही । करतील दयेसाठी विनवणी । पापि नराधम अतिरेकी ।। ११३३ परिस्थिती होवू शकते ऐसी । मदांध उधळती संपदेसी । करोनि रिकामी जर धनराशी । प्रामाणिक कष्टकऱ्यांची ।। ११३४ पुराण इतिहासांत ऐशा कथा । अभ्यासता ग्रंथ, गाथा । किती टोकदार व्यथा । असते, येते कळोनी ।। ११३५ तान्हेला शुष्ककंठ तान्हा । मातेसही फुटेना पान्हा । घास नसल्याने क्षुधाशमना । कारणे रडती कळवळत ।। ११३६ तैसीच अवस्था जनतेप्रती । हाल अपेष्टा रोज भोगती । मधुचंद्र कधि, कधि झगडा, युती । जखमांवर चोळिती मीठ ।। ११३७ अनुभवाच्या प्राशुनि विषा । बोलला अमृताची भाषा । ऐशा माउली ज्ञानेशा । दंडवत ।। ११३८ माय-तात जरि रागेजले । बोबडे गोड तरि तान्हे बोले । नाही कांही नवल वर्तले । वडवानळावरी जळ ।। ११३९ ऐसेचि असते निरागसपण । निर्मळ हृदय, अंत:करण । दाम-दंड-भेदादि लक्षणं । अनैसर्गिक सूड, द्वेषापोटी ।। ११४० हे सगळे वृध्दापकाळी । उपदेशार्थ येते उफाळोनी । अनुभव उकळोनि, गाळुनी । अर्का संपृक्त निव्वळ ।। ११४१ ज्ञानार्जनासाठी असोशी । धारोनि मनि करितो तपासी । जाणा उज्वलेल भविष्यासी । शिष्य खरां ।। ११४२ प्रज्ञा लौकिकर्थि ग्रंथावगत अध्ययना । म्हणे आवश्यक असतोच कणा । तैसीचि इतर संगीत-नृत्या-अभिनय कलागुणा । स्रोतरूप आपोआप ।। ११४३ पण समाजभाग गतिमंदासही । कसब कांही तरण्या जीवनप्रवाही । जाणेनि, अभ्यासोनि न्यून त्याचेही । सुयोग्य दावावा पथ ।। ११४४ हे जो केरेल सहज साध्य । गुरु खरेचि होईल तो वंद्य । मन:पूर्वक श्रध्येय नि आराध्य । शिष्यासि ऐशा ।। ११४५ अशा या प्राक्तनाची अतर्क्य रूपे, पाहावयाची । होवू देत पांपणी काठांची । दहिवरे प्रळयजळं ।। ११४६ कां मी लिहितो भरताडं । कुणि उघडलं तरी कां हे बाड ? उघडोनि निद्रिस्त कवाड । पांपण्यांची ?।। ११४७ पूर्वरंगोत्तर आरती, मग उत्तररंग । कीर्तनाची दोन जरि भिन्नांग । उपदेशगर्भी मनरंजन अमोघ । वक्तेबुवा गाती अजोड ।। ११४७ डफ ढोलकी खंजिरी । पायी चाळ चढवुन नारी । लचकत मुरडत फडावरीद । कांचनसंध्या सजवाया ।। ११४८ वेणू, वीणा, एकतारा । डमरु, ढोल ताशे नगारा । तमगर्भी निद्रिस्त धरा । जागवाया नादावती ।। ११५० प्रारंभी 'जय राम कृष्ण हरि' गजर । एकात्म चित्त साधण्या एकत्र । संवादिनी सूर संगे थाप तबल्यावर, । टाळ करिती तोड योग्यस्थली ।। ११५१ धूलीकणहि दावितो अस्तित्व । पांपणीत ! स्पर्शिता क्षणभर अंधत्व । मुंगीसाठी आधारतत्व । होतसे गरज पडतां ।। ११५२ ना दिसति सुरक्षा रक्षक । वा लघु छपविलेले छायक । मग शोधतिल शार्वीलिक ?। कैसे, आणि कोठे ?।। ११५३ मशिद, चर्च, गाभारा । जीवास राखण्या बरा । प्रतिकृति न्या बाजारा । सजवा, पूजा वा बोळवा ।। ११५४ आगंतुक अतिथी आले । तर कामी येते उरलेसुरले । भर टाकुनि त्यांत वाढिले । क्षुधाशांत्योत्तर प्रसन्नता ।। ११५५ रांधू-वाढोनि स्वयंपाक । गृहिणी करिती झांकपांक । निवान्त निद्रा आपसुक । सुख समाधानाने ।। ११५६ 'पोकळी' हेची मूलतत्व । भ्रामक असते अस्तित्व । 'निर्गुण निराकारा'चे ममत्व । विरघळते स्वस्थळी ।। ११५७ कोण येतो कोण जातो । कधी कांही फरक पडतो ?। एकमेकांसि फक्त जाणवतो । पोकळी निरव, निस्तब्ध ।। ११५८ प्रार्थना, करावी प्रारंभवेळी । प्रांत:, माध्यान्ह वा सांध्यकाळी । सद्विचारासोबत, योग्यस्थळी । कार्यसिध्दी नि:शंक ।। ११५९ आपुले साधन कर्मयोग । कार्यस्थळि सर्वांशी संयोग । अनुभवाचे समृध्द जग । त्यांसि पारखे 'संत' ।। ११६० कशास पाहातांत 'पोकळी' । घेउन भिक्षेची झोळी । कोण टाकितो पुरणपोळी । 'पोकळीं'मध्ये ! हेरिती ।। ११६१ या म्हणावे जमिनीवरी । पडोनि पाहा संसारी । सांभाळा माय-बाप, पोरे, अस्तुरी । पोकळी वोसंडेल क्षणार्धांत ।। ११६२ नेमाने वाचा भक्तिबोध । जर अंत:करण होईल क्षुब्ध । सोडा दैवी 'चमत्कारांचा' शोध । एकचि उपायो, कार्यमग्नता ।। ११६३ चार दिसांची भातुकली । लाटणे, पोळपाट, टोप, पातेली । खेळणी सगळी इवली इवली । पंचमहाभूता हाती जीवमात्र ।। ११६४ कधि भात राहातो कच्चा । 'पोळी करपेल ! झडकरि उलथा' । पत्नीवर आरडे कपाळी मारित हाता । 'नवरे'पण जरि लटके ।। ११६५ साहित्य ? गूळ, शेंददाणे । चैनचं, मिळाले जर फुटाणे । बाळ ? बाहुलीचे रडण्, हसणे । हौस, नसते मोल तिला ।। ११६६ तेथे असते सुखचि सुख । प्रसन्न चेहरा संपता 'स्वयंपाक' । वेदना, दु:खांच्या झळा नाहक । ना फिरकत कधी इथे ।। ११६७ म्हणोनि नेहमी वाटते कां ?। 'सरोचि नये हे' ऐसे बालका । मोठेपण मारिते हाका । आपदांना आवताण ।। ११६८ संतांची सदुपदेशी उक्ती । शिष्य येरे गबाळे दुर्लक्षिती । 'जागविण्या' स्मृती वा जयंती । वर्तन करिती अर्वाच्य ।। ११६९ सद्हेतूने, वस्तींतिल गांजलेले । निवडुनी, समजाविले, उद्बोधिले । तरिही मर्कटलीलांनी उच्छादले । सामान्यांस त्यांनी ।। ११७० सुरक्षेची काय शाश्वती ? । विश्वस्ताची फिरली मती । फिरविण्या पाठ मिळाली संपत्ती । माहिती 'त्यांना' देईलं ।। ११७१ उंबरठ्याआंत ठेवला । ऐसा कैसा 'देव' भजिला, पूजिला । जर नाही अवडंबरे प्रदर्शिला । कळावे कसे वस्तींत ?।। ११७२ आम्हा सोडवा, करा मोकळे । बेड्या न चढवा बळेबळे । जत्रा उत्सवांचे सोहळे । वृथा भोग, शीर्षशूळ ।। ११७३ अरूपासि कसले अस्तित्व ?। 'मनासि दिसते' ? कल्पना भ्रामक । 'दावा आम्हासि!' म्हणतां कारणे अनेक । सांगती 'अध्यात्म'वादी ।। ११७४ 'जाउन एकांती,तप:श्चर्या करा, । ऐहिकाच्या मोहासि मारा । उपदेश ऐका, पण श्रध्दापूर्वक भरा । झोळ्या आमच्या नेमाने' ।। ११७५ न जमले, चिंता सोडा । सज्ज पाप-पुण्य व्यापारा । खर्चीला कांही आम्हाला मुद्रा । लुटा सुख बिनघोर !।। ११७६ उगा का म्हणावे 'माया' ?। कसब लागते तंत छेडाया । अंगुलि अग्रभागी जपाया । कष्ट प्रारंभी बहु ।। ११७७ सवयीने सुयोग्य कठोरता । कराग्रा कालांतराने लाभता । तंत स्वरांकित सहज होता । समाधी, साक्षात्कार ।। ११७८ विविध रंग फिरता अति वेगे । शुभ्राचाचि भास राहतो मागे । हे सारे विज्ञानयोगे । जाणती सहज बालकेही ।। ११७९ विश्व सारे विज्ञान भारितं । 'माया' संबोधिणे नाही शोभत । तेचि सत्य जगरहाटींत । प्रमाणींत संशोधनोत्तरी ।। ११८० अनाकलनीय म्हणजे कां माया ?। कळोनि रिचवा-पचवाया । तयार असावे मन-वाचा-काया । भ्रम सारे निवारण्या ।। ११८१ राजकारण, व्यवसाय । निरुद्यागेयासि 'तरणोपाय' । 'पोटभरि'साठी खेचिती पाय । मतदारांचे, कर्दमांत ।। ११८२ सत्ता, संपदा येते, जाते । जाणती कलाकार, गुंड, नेते । टांगती तलवार देते । डोक्यावरची.. भान सदा ।। ११८३ अदृश्य झाले गाड्या-घोडे ?। परत ठोठवा कवाडे । अश्वासनांचे दावून गाठोडे । भीक मागण्या मतांची ।। ११८४ कोण कसा कधी फिरेल । मन, बुध्दी विचलित होईल । शत्रूचेही गोडवे गाईल । निसर्ग जसा अवकाळी ।। ११८५ कोणाची कोणाशी युती । कोण जाईल कोणाच्या सांगाती । सदासर्वदा मनांत भीती । सर्वसामान्यपणे ।। ११८६ आवरा आवरा शिष्य'गण' । दावितांति अवलक्षण । संतोपदेश, कर्मयोगि विलक्षण । भाकड भरुनी वितरती ।। ११८७ सांगतील अतर्क्य कर्मकांडे । 'ना तर जालं नरकाकडे' । वेळीच घालण्या साकडे । मुद्रा' म्हणती, 'टाका ओंजळींत !' ।। ११८८ ऐसा चाले व्यापार । पुण्याचि भरण्या घागर । जिथे असते प्रार्थनाघर । श्रध्येय इष्टाचे ।। ११८९ तबके, नारळ वा चादरी । वाढविण्या, चढविण्या करती वारी । पिंडीसमोर वा पीरावरी । नेमाने ! दुर्लक्षुनि कर्मधर्म ।। ११९० ऐशांस कैसे समजावावे ?। उपाय कोणते योजावे ?। ज्यायोगे निरसन व्हावे । अंधश्रध्दांचे ?। ११९१ परंतु परंपरावादि कर्मठ । बसले कवटाळोनि 'कुबट' । प्रतिष्ठापोनि 'जाल'मठ । वारावे कैसे ।। ११९२ सोडावे लागेल अहिंसातत्व । तुकोब्बांचे स्मरोनि 'अभंग'त्व । लाठीधारी नेतृत्व । लागेल स्वीकाराया ।। ११९३ दहा महिने पूर्ण झाले । जे मानसी संकल्पिले । पूर्णत्वास नेण्यास,आपुले । साहाय्य मागितो पामर ।। ११९४ धाडा 'समर्थ' एक ओवी । त्या आधारे वाटते चढावी । शतके बारा ! अर्पावी । घोषित, 'इदं न मम' ।। ११९५ लावोनि उत्तम 'व्यसन' । मागे सरणे, दुर्लक्षुनं । चक्षु देवोनि विलक्षण । नका झाकूं 'दृष्टि' माझी ।। ११९६ दहा मास अति दाहक । थंड गारवा शिडकला 'पावक' । ऊर्जा आंच आनंदोद्भावक । लेखनाची ! अनुभविलि मियें ।। ११९७ वेदनाशमनार्थ फुंकर । जो घालितो, जावा न कधीच दूर । स्वार्थी जरि 'असला' विचार । प्रामाणिक परि, जाणा ।। ११९८ भवतालचे दु:ख, विवंचना । अस्वस्थता हरघडी मना । 'स्व'त्वास देण्यास दाना । ओंजळींत घेतले म्या ।। ११९९ प्रेरणास्रोत प्रवाही, 'समर्थ' । ठावके नाही, कितिसा सार्थ । ओहळ ओढाळ अंतर्मनांत । उचंबळला जो ।। १२०० (२२ एप्रिल १०१५, विनायकी चतुर्थी, प्रभांतकाली १० वाजता) अध्याय चौथा: बालपण विखारू नका त्यांचे । शिकवतीलचि प्रसंग अनुभवाचे । सांगोनि 'भीषण' भविष्याचे । हिरावू नका आनंद ।। १२०१ वारसा देता तुम्हीचं ना ?। मग कशास करिता 'सावध' मना ?। रुजता, फुलता, फळतांना । हर्ष कल्लोळी लोळू द्या ।। १२०२ उद्याच्या दु:ख, वेदना । सांगा, चुकल्या कधी कुणा ?। आणि वारण्या त्यांना । 'बलवंत' ते होतील ।। १२०३ नका करू फार चिंता । प्राक्तनांतली सुखे, व्यथा । 'परतविण्या अरिष्टा, चालवा हाता' । शिकवण द्या कष्टांची ।। १२०४ हरळीवरच्या सुखद वाटे । कशास त्यावरचे दावता काटे ?। सुखी पैरण सहज कुणा भेटे ?। विचारा मनासी ।। १२०४ घरगृहस्थी, संसार वाढवितो । सुख-दु:खे झेलोनि परतवितो । कोण स्वान्त:सुखाय जगतो ?। एकलकोंडा ।। १२०५ निसर्गाने दिले अनमोल जिणे । हिंस्र, जीवजंतू, जित्रापासह जगणे । 'घर' सर्वांचे स्वाभाविक होणे । अनिवार्य ।। १२०६ विखूरले, विसविशींत ऊर्जास्रोत । तंत्रज्ञानें केले जर संपृक्त । पुराण, इतिहास होईल ज्ञात । दृक्श्राव्यांतुनी ।। १२०७ ऊर्जाचि केवळ अखंड अमर्त्य । अस्तित्व तिचे विविध रूपांत । पंचमहाभूती सर्वांगांत । विघटित वा एकवट ।। १२०८ जे दिसते ते आहे अथवा होते । अवकाशस्थांचे सत्य विज्ञान सांगते । परावर्तित प्रकाशयोगेचि असते । वा भासते, 'अस्तित्व' ।। १२०९ प्रकाशवर्ष, 'महा'कालगणन । प्रवास प्रदीर्घ, अगम्य निलक्षण । दृष्टिपथांत तेजोकिरण । येता ! म्हणा 'आहे तिथे' ।। १२१० परंतु जाणा, तो केवळ भ्रम । 'आहे'चे प्रमाण दूरस्थ तम । मोजण्या अपुरे, अक्षम । प्रगत तंत्रही ।। १२११ गुन्हा न केला तरी दाखल । गुन्हा केला तरि ना दखलं । ऐसे सत्ताधारी गुंड नि रक्षकदल । जगावे सामान्याने कैसे ।। १२१२ आत्महत्या जर झाली सफल । मरत जगण्यातुन सुटालं । पण जर प्राक्तनें अर्धमेले सापडाल । तर मारतील जगतांना पुरते ।। १२१३ काय फ़रक पडतो 'त्यांना' ?। कशास सोडतील सिंव्हासना ?। नशेंत सत्तेच्या असतांना । ज्ञानेंद्रिये मृतावस्थ 'त्यांची' ।। १२१४ वयांत येता जडतो जीव । प्रेयासाठी सर्व हावभाव । हसणे, झुरणे, रडणे प्रभाव । दाविती उत्कट काळी ।। १२१५ मग बोहले, बाशिंग, चौघडे । नवे पर्व जगण्यांतले वेडे । संसारवेलीवर गोंडस बछडे । आनंदकंदा ना पारावार ।। १२१६ अन्न, वस्त्र, निवारा या गरजा । पुरविता ओहोटीस लागते 'मजा' । 'फक्त आतां तू राणी, मी राजा' । शब्द विरती हळूहळू ।। १२१७ कालांतरे पालथे होते । घरभर छकुले रांगू लागते । पडते, झडते, खट्याळी दाविते । प्रेमपात्रास मात्रा वात्सल्य, ममतेची ।। १२१८ 'घर' होते आप्तांच्या हृदयी । पोरे, अस्तुरि, माय-बापा ठाई । चार भिंती, छप्पराखाली डोई । बांधण्या क्रमप्राप्त, मृत्तिकाखनन ।। १२१९ घर ! दोघांचे ? नाही राहात । घर ! प्रार्थना, परवचादि संस्कारस्रोत । घर ! अबालवृध्द आप्तांसमवेत । सजविण्या, शमविण्या सौख्य, आपदा ।। १२२० घर ! मृत्तिकेंत तुलसीबीजं । घर ! शेंजेवर शांत नीजं । घर ! बंधन सिंधुचि अखंड गाजं । गृहस्थाश्रमी ।। १२२१ नका दृष्ट लावू त्यांसी । एकरूप झाले संसाराशी । हसत सदा राहू दे मानसी । 'विरक्ती, अध्यात्म' लादू नका ।। १२२२ करंटी दांपत्ये ऐसी कैसी । जीव जन्मासि अजाणता घालिती ?। पोरके सोडोनी दूर जाती ?। अश्राप, मुक बिचारे जीव ।। १२२३ शोधत हिंडावे लागते त्यांना । माया, वात्सल्य शांतवना । लपवावी की दाखवावी कोणा । आसवे, जैशा पागोळ्या झडीनंतर ।। १२२४ शिष्याची मानसिकता । नेहमीच धारावी कार्य करिता । काय शिकवेल, कोण नकळता । कोठे, कधी अनिश्चित ।। १२२५ कर्मेंद्रिये कार्यरत असतां सगळी । ज्ञानेंद्रीये ठेवावी मोकळी । अतिरिक्त, भरावी मगज पोकळी । ताज्या, नव्या जाणिवांनी ।। १२२६ श्रवण, मनन, अध्ययन । अखंड करावे ज्ञानार्जन । तदनंतर अनुभव कथन । करणे, शोभते ज्येष्ठांसी ।। १२२७ संकलनापूर्वी टिपण । क्रमवारीने प्रसंगांचे लिखाण । ऐसा संकेत सर्वसाधारण । असावा साहित्य निर्मितींत ।। १२२८ तसे पाहू जाता । कोण जगी सर्वज्ञाता । जो समजेल 'झालो आतां' !। मृतचि जाणावा ।। १२२९ ज्यांस सर्वज्ञान मिळेल । जो स्वर शुध्दोत्तम गाईल । कसब लंघोनि जाईल । इहलोकी राहात नाही ।। १२३० म्हणोनि जाणावे अंतरंगी । न वागा-बोलावे अतरंगी । सर्वसुखप्राप्त असा जगी । ना ठावके, कोण झाला ।। १२३१ विश्लेषण, समीक्षा, मर्मभेद । चिकित्सोत्तर, विद्वानांशी वादविवाद । चर्चा प्रेक्षकाभिमुख मग सुबोध । अजमाविण्या परिणाम ।। १२३२ सारे अखेर लक्षितांसाठी । विद्यार्जन, अध्ययन करिति बहुपाठी । अर्काच्या मात्रा शेवटी । उतरावावया कंठांत ।। १२३३ प्रत्येकाची कर्मकथा, प्रवास वेगळा । हुरहुर, आपदा, आनंद आगळा । तरि सामान्यतः सगळा । सरिखाचि 'मनुष्य' ।। १२३४ अंगण सारवुनि सड़ा-शिंपणं । उष:काली रंगावली रेखुन । उडळुन ज्योतीने, वृंदावन। वंदन करुनि परतसे ।। १२३५ वेणी- फणी, मुखमार्जन । आन्हिके उरकोनि अभ्यंग स्नानं । मन:शांतिस्तव योगाचरण । करोनि, जुंपतसे संसारा ।। १२३६ नियोजन, पुरवठा, प्रक्रिया । स्वयंपाक आप्तांसि सुखवाया । नित्यनेमाने अविरत काया । झिजविते, सुगृहिणी ।। १२३७ पति-मुलांची मग पाठवणी । वृध्दांची दुखणीबाणी । कुणा औषध, कुणास पाणी । दुर्लक्षुनि देतसे स्व-व्यथा ।। १२३८ सहज सरते दुपार । करिता झांकपाक, आवरसावर । दोन पळांच्या विश्रामास प्रहर । शोधता होते दमछाक ।। १२३९ संध्याकाली निरांजन धूप । श्लोक, परवचादि संस्कार प्रदीप । मुलांसि ! मग दृष्टिक्षेप । पतीकडे, प्रेमभरे ।। १२४० हा खरा कर्मयोग । आप्तांसि देत सुखोपभोग । दावाया हिला 'अध्यात्मिक जग' । 'पळपुट्यां'नो, धजू नका ।। १२४१ सारेचि कां अवतरले पळपुटे । म्हणति, मी परमारार्थाकारणे झटे'। सोडोनि घरे, तोडोनि नात्यांते । 'भोगोत्तरी' संतपद ?।। १२४२ त्यांचेही असेल कांही म्हणणे । रोज रडत जगत मरणे । दर क्षणी पावकाशी लढणे । होत असेल असह्य ।। १२४३ म्हणोनि सुखवाया पळभर । अवलंबित पति-पत्नि परस्पर । बेभानी, नशा, नेते उंचावर । जातो सहजचि तोल ।। १२४४ कोण एक शुक्रजंतू । बीजांडांत पाहातो रुतू । कदाचित विनाहेतू । जाते जडोनि निमिषांत ।। १२४५ दुर्भागी साकारतो जीव । विनाकारण, कार्यभाव । पदरी भविष्याचा अभाव । घेवुनि सडत पडत तडफडतो ।। १२४६ दोघे पांगती दोन दिशांना । वेशास टांगत, 'लग्न' संस्था, वचनांना । चुरगळून, तोडित नाळ ।। १२४७ एवढं सगळे करुनि सायास । जन विचारिती 'काय करतेस ?'। संसारासि 'काम' मानावयास । जडावते मन त्यांचे ।। १२४८ ।। दास-वाणी ।। जेणे जिंकिली रसना । तृप्त जयाची वासना । जयास नाही कामना । जयास नाही कामना । तो सत्वगुण ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : ०२/०७/५६ ज्याने सर्व प्रकारच्या चवींवर विजय प्राप्त केलाय. खाण्यापिण्यातले हवे नको संपून गेलय .जीभ हे ज्ञानेंद्रिय तसेच कर्मेंन्द्रिय ही आहे म्हणून ज्याचा बोलण्यावरही ताबा आहे. वासना म्हणजे अपूर्ण इच्छा . कामना म्हणजे वासनांचे प्रकटीकरण . जो पूर्णतृप्त म्हणजे निर्वासन झालाय . इच्छाच संपवून टाकल्याने जो निष्काम झालाय तो खरा सत्वगुणी . कशास करिता खटाटोप ?। कामनांना द्यावया निरोप । श्रमले, कष्टावले रूप । जनांचे न दिसें ? आंधळ्यांनो ।। १२४९ अविरत उपदेशांचे जंजाळ । सामान्यांसि सदासर्वकाळ । दावोनि, 'आपत्तीचे मूळ, । पाप पूर्वजन्मिचे' बरळता ? ।। १२५० सहनशीलतेलाही असतो अंत । स्मरण, संतां'नो, राहू दे मनांत । करतील, करवतील आकांत । दंड, भेद अवलंबुनी ।। १२५१ राम ! मनुष्यत्वाचा आदर्श । म्हणवित त्याचे 'दास' । सुखाचे चार घास । सामान्यांचे कां गिळता ?।। १२५२ खरेच वदला हे, सांगा, तुम्ही ?। विश्वास कैसा राखावा मनी ?। 'बोघ(?)' अतर्क्य दूर ठेवोनि । पळू पाहतिल लक्षिते ।। १२५३ वारंवार छळदायी ठरते । ठेवा हृदयी तुमच्यापुरते । किंवा मूर्ख, भाबड्या श्रवणार्थे । अध्यात्म, मोक्ष, गत्यादि भाकड ।। १२५४ नका आणु आतां दृष्टीपुढती । मोक्ष, उपास-तापास, भक्ती । आमुच्यापासोनि निवृत्ती । घ्या, भले जर असला ! ।। १२५५ निर्गुणाच्या शब्दांगी 'गुण' । म्हणजे नाही त्यासि वेसण । असले अनाकलनीय येडेपण । कां बा करिता ?।। १२५६ 'सगळे' म्हणतां, 'त्यागावे' । अन् भजन तुमचे आळवावे । आळवावर 'पत्र पतितं तोयं' पाहावे । पाऱ्या-वाऱ्यासारखे नश्वर ?।। १२५७ हाती घ्या तरवारी, भाला । मज पाप्यावर घाला घाला । 'मोक्ष' शतप्रतिशत तुम्हाला । जर हवा मरणोत्तर ।। १२५८ फाडुनि कोल्हे, कुत्री पार्थीवास । खातिल क्षुधाशमनार्थ । पाहण्या सोहळा तो खास । आवंतण धर्ममार्तंडांसि द्या ।। १२५९ संधी तुम्हसि मिळेल 'कुंभां'त । नग्न निर्लज्जांच्या मांदियाळींत । पाडा, तोडा, ओढा फररटत । भक्तांसि करमणूक पळभरी ।। १२६० लावणी जैसी शृंगारिक । ओवी जैसी भक्तिभावजनक । शब्द जैसै विविधभावांचे दर्शक । तैसे आम्ही जाणिजे ।। १२६१ वृध्दापकाळी आपोआप । निवृत्ती उघड़ते झाप । वासनांना लागते झोप । झेप नष्टत्वाकडे घेता ।। १२६२ सेवा निरपेक्षपणे करिती । परि कोठेही न 'झळकति' । ना कधिही कार्याची मागती । पावती कुणाकडे ।। १२६३ 'कर्ते'अनेक ऐसे ठाई ठाई । दख़ल कोणी जरि घेत नाही । वंचितांप्रति कार्यप्रवाही । लंघून जाती कल्लोळ ।। १२६४ ना याचना ना मस्ती । केवळ समाजकारणी प्रवृत्ती । आधी याचना मग मस्ती । दृश्यमान 'राजकारणी' ।। १२६५ शासनानुदाने सुखावती । पुलाव-पुऱ्यांनी क्षुधाशांती । धाक-दपटशा जनतेप्रती । 'पाळलेल्या' गुंडांचा ।। १२६६ संघ, शाखा, परिषदा, मंडळे । अनुदानासाठी खटाटोप सगळे । मंत्री, संत्री मान्यतेसाठी वेगळे । निकष लाविती सोईने ।। १२६७ मग कशाला मागतील हिशेब ?। मांडवली, सारवासारव आपोआप । विरोध, मतभेद पावती लोप । मिळतां खिरापत सर्वांना ।। १२६८ कधि अस्तुरिची प्रतारणा । कधि पति'राज' हाणती वाहाणा । कधि आप्तां(?)ची लुडबुड बुडविण्या । संसार 'लाडक्या'चा भवसागरी ।। १२६९ कधी अपुरा अन्न, वस्त्र, निवारा । भाग पाडे पोरके करण्या पोरा । संकटांचा वादळवारा । असेल होत कारण ।। १२७० तरिही ऐसे कैसे निर्दय । होती पालक, बाप-माय । रक्तवांछित होत नाही हृदय ?। हात छकुल्याचा सोडतांना ।। १२७१ कधि जन्मत:च व्याधिग्रस्त । छकुल्याचे हाल वाढतांत । दारिद्र्याने आधीच त्रस्त । नाइलाजे त्यजून त्याना, सोडिती ।।१२७२ भक्ती ! केवळ प्रार्थना, पूजा, आरती ?। भक्ती ! केवळ देते अध्यात्मिक उन्नती ?। भक्ती ! केवळ तोडते नाती ?। गृहस्थधर्माची ।। १२७३ वोसंडुनि छकुल्यांचा, वाहे उल्हास । पाउले थीरकती नाचण्यास । उचंबळ मायेच्या हृदयांस । आनंदविभोर घर सारे ।। १२७५ मन ! परजाणिवेपल्याड । मन ! अजोड, बंद कवाड । मन ! टिपण्या, शोषण्या अखंड । अथांग, अनंत पोकळी ।। १२७५ मन ! सहजपणे अप्राप्य । मन ! अवघड, अनाकलनीय, अजेय । मन ! मूलत:, निर्व्याज,निष्पाप । जैसी माती कुंभाराची ।। १२७६ मन ! शोधते सुयोग्य विरंगुळा । मन ! वात्सल्याच्या विविध कळा । मन ! प्रेम, ममताभावे जळा । पांपणीकांठी साकळते ।।१२७७ मन ! असते कर्मनायक । मन ! साधते सारासार विवेक । मन ! मोहक वा भयानक । कल्पनांचे जनस्थानं ।। १२७८ कोणा, 'मानं' हानीची 'सल' । कोणा पाहावेना आप्ताची घालमेल । कोणा गुंतल्या संपत्तीचे मोल । करि अस्वस्थ ।। १२७९ बघा बघा मारेकरी,गुन्हेगार । ज्याच्या नांवाचां जयजयकार । अजब न्यायदानाचा प्रकार । जणु कुतरे मेले पदपथी ।। १२८० 'राम ?' 'शास्त्री ?' नांवे नुसती । इतिहास, बखरी केवळ सजविती ?। अप'मान' झाल्याची पुरती । 'सल' ठुसठुसेल जन्मभरी ।। १२८१ ऐसे कैसे झाले भोंदू ?। नामवंतांचे हृदय, मेंदू । दुष्कृत्यासि पाहती भेदू । दिखाव्यास्तव केवळ ?।। १२८२ निरुद्योग्यासि आनंद अनावर । शहर-वाड्या-वस्त्यांभर नवल वर्तेल अवनीवर । गेला जर बेलगाम, उद्दाम, गजाआड ।। १२८३ मने आपली मुर्दाड झाली । घट्टे पडोनि, शिणली, थकली । पराभूत करण्या अनिष्ट 'कली' । झेपावेल कुणि 'वैनतेय ' ।।१२८४ कधी उगवेल तो भास्कर ?। शस्त्रधारी, लेवून पर । आमुच्या आकांक्षांचा आधार । जडावल्या पांपण्या ।।१२८५ उपदेशाचा अतिरेक टाळा । वेळीच स्वत:स सांभाळा । क्रोधाग्नीच्या अन्यथा, ज्वाळा । भिडोनि तुम्हा जाळतील ।। १२८६ भयगंड नका कुरवाळू । हातांतुन गळतेच वाळू । उपासना जपजाप्याकडे वळू । पाहता ! ठरेल व्यर्थ ।। १२८७ जे ठरले आहे होणे । ते अशक्य आहे टळणे । म्हणोनि हिरमुसून बसणे । बरे नव्हे संसारी ।। १२८८ 'कर्मानेच मिळते फळ, । कठोर परिश्रमांची कळ । जीवघेण्या परिस्थितीचा जाळ । सोसावा लागतो त्यासाठी ।। १२८९ एक श्वान बाहेर अंगणांत । एक घरांत खाटेवर व्याधिग्रस्त । करोनि प्रत्येकजण व्यस्त । व्यवस्था, आपल्या पंरीने दोहोंची ।। १२९२ ऐसी अवस्थेप्रत कां यावे । कशास उगा श्वास चालावे ?। काळीज नियमित धडधडावे । अकारण ?।। १२९३ तैसे हे जगणे काय कामाचे ?। विनाकारण भार गृह,धामाचे । क्रूरपण कराल मृत्यूचे । जाणवावे येथेही ?।। १२९४ भूतांनो, नजरे समोर अंधारी । म्हणत, कण्हत चालणे कुठवरी ?। पुरे झाले, वाटे परोपरी । तरि भोगणे ! प्राक्तन ।। १२९५ कधि होईल आनंद-सोहळा ?। जीव पार्थिवापासोनि वेगळा । संपतील अस्तित्वात्या झळा । कुणा ठावे ?।। १२९६ सारे पंचतत्वागाठी । तेच ठरविणार आहुती । कैसी, कोठे विलयांती । द्यायची,आम्हा क्षुद्रांची ।। १२९७ दुराग्रह तरुणाईंत स्थाई । परंतु तिच्यापासोनि सुटका नाही । सिमित ठेवणे श्यक्य होई । मोजक्यांसी ।। १२९८ ज्याने जिंकिला अवगुण । खचितचि जाईल ओथंबुन । हर्षोल्हासाचा श्रावण । वर्षेल सरी सुखाच्या ।। १२९९ दिसो लागला आतां पैल । चित्त, वृत्ती, जाणिवा सैल । सुख, विषाद, वेदना, शल्य । निमाले ! उजळल्या सहस्र ज्योती ।। १३०० (१० महिने, २५ दिवस) दान मागोनि थोडेचि मिळते । पसाय, पसरोनि पदराते । जेंव्हा कष्टवावे शरीरांते । प्रसाद कवळाचा, प्रतिसाद ।। १३०१ प्रसाद ! मिळावा काय कारणे ?। प्रसाद ! त्या वाचोनि अडते जिणे ?। प्रसाद ! इतरासाठीही मागणे ?। जोपासणे कृतिक्षती ।। १३०२ कर्मेंद्रिये जर असतील कार्यरत । लक्षित परिणाम कष्टाने साधत । प्रसाद 'कवळ' मुखापर्यंत । सहजपणे येईल ।। १३०३ प्रसाद फुकटा न मागता । वृत्तींत रुजवा कार्यप्रवणता । 'आळस' व्यसनाची दाहकता । जनसामान्यांना घातक ।। १३०४ 'दान' 'नमोजि आद्या'स मागावे । 'माउलीं'नी वाटले, सद्भावे । अपेष्टा पाहाता हृदय द्रवावे । ऐसा बालयोगी, निष्पाप ।। १३०५ विषहि पचविले स्नेहार्द्राने । बोचरे बोल ऐकविले प्रतिष्ठानें । निष्ठा, निरागसता, निर्मळता प्रतिष्ठेने । रुजविती, जोपासली,सत्कर्मांत ।। १३०६ रेटत दररोजचे जिणे । कालापव्यय नामस्मरणे । 'प्रसादा'ची प्रतीक्षा करणे । 'जन्मा'वर अन्याय ।। १३०७ भक्ती, जपजाप्य उपासना, । ठावके एवढेचि होते भाबड्यांना । भिक्षा मागोनि उदरभरणा । न वाटतसे लाज ।। १३०८ 'माउली'स ज्ञात नव्हते । फुकटखाऊ, मिळण्या आयते । सोकानलेले बोके होते । संधी ऐशा शोधीत ।। १३०९ बाहेर प्रतीक्षेंत प्रार्थनास्थळी । भाबडेयांची जिथे मांदियाळी । 'दान देउनी भरतिल झोळी । खचितचि' वदति विश्वासें ।। १३१० जे वांछील ते त्यां मिळेल । रंध्रांतुनि जर स्वेदगंगा वाहील । म्हणे 'हरी खाटल्यावर देईलं' । 'पसायदान'भक्त, जाणा ।। १३११ 'तुक्या' संसार अविचारे सोडोनी । लागला 'इट्या' च्या भजनी । श्वापदेसुध्दा अपत्ये पत्नि । नाही वाऱ्यावरी सोडतं ।। १३१२ त्यजिला संसार जयाचिये आवडी । त्याने भवसागरी कधि कावडी । वाहोनि, जपली शेतीवाडी?। कैसा ? ज्यास ना अस्तित्व ।। १३१३ पोटावर हात ठेवोनी । मुख सताड उघडोनी । लांब पाय पसरोनी । बसल्याजागी निद्रिस्त, तो आळशी ।। १३१४ मुखावरची माशी न वारे । चिर्रविचित्र ध्वनि करित घोरे । जगण्यांतल्या अमूल्य मारे । वेळेस ! तो आळशी ।। १३१५ सांगो जावे कार्य कांही । कधीच नाकारित नाही । प्रत्यक्षांत टाळू पाही । सबबी देत ! तो आळशी ।। १३१६ दोन वेळा भरपेट । न चुकता अन्नग्रहण करित । हालचाली पासोनि मुक्त । ठेवितो, तो आळशी ।। १३१७ जो आयतखाउ सोकावला । ज्याने कार्यभाग नाकारला । विकृत व्यसनांच्या आहारी गेला । खचितचि जाणा, तो आळशी ।। १३१८ ऐशांसि करावा प्रतिबंध । विवाहोत्तर नाते संबंध । जोडण्या ! करावा प्रबंध । ठेवण्या दूरचि त्यासी ।। १३१९ अग्रभागी ? चर्चेंत केवळं । किंवा सामान्यत: मुखदुर्बळ । कार्यप्रवणतेस कैसे बळं । मिळावे यांना ?।। १३२० आर्त विश्वाचे रिचवुनी । प्रदीप्त तर्क-बुध्दीनं करोनी । गीतासार सामान्य जनी । जागविले योग्याने ।।१३२१ हाच होता अज्ञानाचा 'रेडा' । श्रवणेंद्रियांना देउनि वेढा । स्वर्णानुभवाचा ! उध्दरिले मूढा । श्वासागणिक योग्याने ।।१३२२ योगी ! वैश्विक ऐसा असतो । योगी ! परमार्थासाठीच जगतो । योगी ! स्वत्व क्षणोक्षणी विस्मरतो । म्हणती 'माउली' त्या कारणे ।।१३२३ ना एकही कठोर व्यंजन । उक्त ओवी, मृदु संभाषण । दृष्टांत-रूपक-उपमादि अलंकरणं । 'मराठीच्या बोलू' ममत्वे केले ।। १३२४ धर्माचरण, माणूसकी विरहित । कर्म-कठोर रूपे होती, भिंत । स्वार होवोनि, निमिषार्धांत । निवृत्ति-ज्ञान-सोपान-मुक्ते चालविली ।। १३२५ प्रामाणिकासि घाला आळा । भ्रष्टाचार जपा, सांभाळा । तोच तारून नेतो कठिण काळा । 'तत्व'ज्ञान सद्यकाली ।। १३२६ प्रामाणिकासि काय मिळते ?। प्रामाणिकासि केवळ सत्य कळते । प्रामाणिकासि कधी न फळ ते । लाभते सहजी ।। १३२७ प्रामाणिक ? वेडा रे वेडा । प्रामाणिक ? झारींतला खडा । प्रामाणिक ? उघडा पाडा । जोपासण्या दुष्कृत्ये ।। १३२८ सहज सद्भावापोटी। परिवार, आप्तेष्टासाठी । सत्कृत्ये कोटिच्या कोटी । घडूं नये, कां ? सांगा ।। १३२९ कशास, बैठकीस गिरद्या गाद्या । लाजविति ज्या मारेकरी गारद्या । खंडोनि सत्कर्मांच्या नद्या । 'आलस्य' बेटे निर्मिती ।। १३३० जळ उधळे तुषार बिंदुरूपे । तेजोशलाका किरणरूपे । समागमे प्रसवती रंगरूपे । शतछटा सजविती ।।१३३१ संतपदाची प्राप्तोनि गादी । सुकर्म ? नाइलाजे उपाधी । ऐसे झाले या आधी । बहुतवेळा ।।१३३२ कुणा 'बाबा' चा छकुला । जन्मला उध्दरण्या सद्यकाला । डिंडोरे पिटोनि म्हणति झाला । 'बालयोगी' ! मूढ खुळे ।। १३३३ गांगरोनि जाय बालक । झुंडी लोटता हेतुपूर्वक । फळे-फुले-मिष्टान्न-उदक । वाहण्या त्यां 'चरणी' ।।१३३४ हे तर सर्वज्ञात विज्ञान । अशीच खेळती मने, मन । द्वेषा पासोनि प्रीतिची जाण । मग तमगर्भी इंद्रधनू ।।१३३५ लांगूलचालन अथवा नमन । करो नये अकारण । पारखोनि घ्यावे चरण । स्वाभिमानि सामान्य जनांनी ।। १३३६ चारित्र्याचे वृथा हनन । जोखोनि वरवरचे लक्षण । अंतर्मनाचे बारीक निरिक्षण । कृतीपूर्व करणे अनिवार्य ।। १३३७ मनना आधी सारासार विचार । बोलण्या आधी निवडोनि शब्दभांडार । लिहिण्या आधी आधार । पूर्वानुभव, परिणामांचा घ्यावा ।। १३३८ कोठोनि येते कळेना । स्रोताचा उगम, ठिकाणा । वाटतो कधी 'वेडेपणा' । शब्दकर्दम, छळवादी' ।। १३३९ तेजोशलाकांची कवळिक । जणु अलवार झाला पावक । प्रसन्नवेळी जैसा पाळितो विवेक । प्रमादांप्रति अपत्यांच्या ! पिता ।। १३४० जिगिषा करते मात । सर्व आपदा संकटांत । असेल उर्जा वातावरणांत । घरात, आप्तेष्टांत, सकारात्मकं ।। १३४१ अज्ञातांतुन मूर्तरूप सांडणे । सगुण साचणे, साकळणे । जड होवोनि निखळणे । जाणे, न परतण्यासाठी ।। १३४२ अनंताचा एक अंश । न टळतसे कर्मोत्तरी ऱ्हास । जे जे पावते जन्मास । नाश त्यां सोबतीला ।। १३४३ तरिसुध्दा प्रसन्नता । मनास देते उभारी, पाहाता । नित्यनूतन रूपे साकारता । पंचतत्वांची, भवताली ।।१३४४ मित्रा ! दे हात हातांत ! मित्रा ! नको आतां अश्रुपात । मित्रा ! धीराने क्रमणा उर्वरित । करूया ! देत आधार परस्परा ।। १३४५ मी जाणतो वेदना तुटण्याची । अखेरची गांठ सुटण्याची । वस्त्र, विसविशींत भंगण्याची । शांतवन नसे सोपे ।। १३४६ आठवणींच्या मग लाटा । आर्द्र पांपण्या ठेवोनि परतता । हुंदक्यांचा असह्य भाता । अविरत ! आवरणे कल्पनांतीत ।। १३४७ जैसा पुळणीवरी कल्लोळ । निरखुत असते प्रकांड आभाळ । शशि आभावी ओहोटीची वेळ । जाणतो केवळ निसर्ग ।। १३४८ आपण ना संत, शिष्योत्तम, महंत । टाळली अखंड खोटेपणाची संगत । सावरित दु:ख, वेदना मनांत । जिणे झाले सवईचे ।। १३४९ मी मूर्ख ! लाचार शब्दांचा । मार्ग चोखाळितो व्यक्त होण्याचा । जगराहाटींत नाचक्कीची श्यक्यता । जाणेनि आहे मनोमनी ।। १३५० प्रयत्नांची कराल पराकाष्ठा । जागविण्या तेजोरूप निद्रिस्ता । विज्ञानाच्या दाविता चेष्टा । परि मूलस्रोत ? भास्कर ।। १३५१ ऊर्जा अखंड अविनाशी । स्थित विविधरूपे अवकाशी । पंचमहाभूत निसर्गाशी । जीवाचे मैत्र राखिते ।। १३५२ संधिकाली मनांत हुरहुर । शंका-कुशंकांचे काहूर । सयी भूतकाळांत दूरवर । नेती ! दहिवर पांपण्यांत ।। १३५३ ठसे विहंगम पक्ष्यांचे । अवकाशी तोरण नक्ष्यांचे । विलक्षण सौंदर्य निसर्गाचे । रोज नवे, जणु बहुरंगदर्शी ।। १३५४ स्मित ! मनुष्यांच्या लढण्याचे ?। स्मित ! मनुष्यांच्या आपदा-विपदांचे ?। स्मित ! मनुष्यांच्या प्रयत्नांचे ?। लंघण्या सहजी त्यांना ।।१३५५ मनुष्यांच्या संहारक नीतीनं । विश्वासघाताच्या भीतीनं । निसर्गचक्षु हिरवाईचं मन । पर्णपापणी आड, डोळेच अश्रू झाले..।। १३५६ सुबीज सुभूमींत रुजणे । मशागत,निगराणी करणे । फळाआधी, मोहरणे, फुलणे । कलांतराने ! नैसर्गिक सहजक्रिया ।। १३५७ रंग किती ? विविध छटा !। इंद्रधनूसहि न येती सांगता । कोठे आरंभ वा सांगता । अनाकलनीय, विलक्षण ।। १३५८ अवनी असे सहृदय माय । तुडविती अब्जावधी पाय । ओठांतुनि परि 'हाय' । कोणी सांगा ऐकिली ?।। १३५९ नांगरणी, पेरणी, पुरेसे पाणी । इतुकेचि अपेक्षिते धरणी । बीजास भंगुन अंकुरलेणी । साकारिते म्हणत, 'कल्याणमस्तु ।। १३६० मूळ शोषिते अन्न-पाणी । कोरांटी, कोरफडीच्या पर्णी । कांट्यावरती पुष्पालंकरणी । अलवार होतसे ! किंकारणे ।। १३६१ निषिध्द वा स्वीकारयोग्य । पृथेस नसते कधीच भय । मंदगती वा कुशाग्रमतिमय । अपत्य जैसे मायेसी ।। १३६२ कधि भेगाळल्या दुष्काळाची छाया । कधि पर्जन्याची अपार माया । पंचतत्वांची अमोघ किमया । रचनात्मक वा संहारक ।। १३६३ रोज अनुभवती जन भाबडे । 'कां घडे' पडे जरि कोडे । भोंदूंत्च्या उपदेशांचे कोरडे । कोरडे पाठीवरी झेलिती ।। १३६४ वाहतो तमारि कावड । देह-मनाचे कवाड । उघड ! नाही सवड । तुज अाता दिनभरी' ।। १३६५ घुटमळते उंबऱ्यांत । कार्य ! उरक, जरा पळत । भान ज्ञान-कर्मेंद्रियांत । भरुनि, सजग हो ! मनुष्या ।। १३६६ टळते कां आवर्तन ?। काळीज ? अविरत स्पंदन । पाहिजे तयार मन । गाठण्या 'सम' ! अंत्योदयि !।। १३६७ संपदेचा दुष्काळ । आपदांचे जंजाळ । गिळावया कळिकाळ । सज्ज सदा ।। १३६८ स्थिती कर्मयोग्यांची ऐसी । काडीही न मिळे आधारासी । 'हवा गिळा, जगा, पिऊन उपदेशासी । मरता मरता !' सांगती 'शास्ते' ।। १३६९ 'जे' नाही त्याला जोखू पाहातो । कल्पनेनेचि वर्णन करितो । ब्रह्म 'दावण्या'सि असमर्थ असतो । मात्र लावितो व्यसन ।। १३७० श्रोता हवा जाणकार ?। मग काय मूर्ख कर्मकार ?। कसब नाही नजरेवर । साधते परिणाम ?।। १३७१ जो पाहू शकतो दृश्य । जाणतो त्यांतला आशय । लेख वा बोल ? निरुपाय । ऐशा निरक्षरासी ।। १३७२ एक छानसा दृष्टांत । ओवींच्या पुष्ट्यार्थ । ज्याचे अंतिम फलित । समजेल सहजी ।। १३७३ जलधारांनी, पारदर्शी । प्रतिबिंबांची लेउन नक्षी । विश्वभर होती साक्षी । मार्ग ! ओसरता पर्जन्य ।।१३७४ प्रतिबिंब तसे फसवेची । सत्य नेमके उलटे वेची । स्वमनांत उमटतचे ते चि । खरा ? भास अबोध !।। १३७५ प्रतिबिंबासाठी वृष्टी । आर्द्र ओलेती सृष्टी । चाळविण्या निर्मळ दृष्टी । निसर्गक्रीडा ।। १३७६ दाढी, जटा, झोळी, छाटी । रुद्राक्ष, भस्म कशासाठी ?। क्षुधाग्नी चेतता पोटी । येती कां कामासी ?।। १३७७ अध्यात्म ? केवळ मृगजळ । अध्यात्म ? भ्रमाचे मूळ । अध्यात्म ? निरुद्योग्याचा खेळ । हवेंतला ।। १३७८ अध्यात्म ? कृतिफल मारक । अध्यात्म ? विघ्नसंतोषधारक । अध्यात्म ? बचनागी विख । धरू जाता मराल फुके ।। १३७९ अध्यात्म ? मोक्षदिशा भाविकासि । अध्यात्म ? रुक्षदिशा कर्मयोग्यासि । अध्यात्म ? 'पक्ष'दिशा गतप्राणासि । तद्वत जाणा ।। १३८० आंधळिया चर्मचक्षु । आळशिया कर्मचक्षु । काळकोठडिया बंद गवाक्षु । फोल तैसे जिणे माझे ।। १३८१ पौर्णिमोत्तरी विलोभनिय । चंद्रास्त नि रविउदय । एकसमयावच्छेदे उभय । भिन्न जरि दिशा ।। १३८२ अनुभव ऐसे आवर्जून घ्यावे । निसर्गाचे खेळ पहावे । एकरूप त्यच्यशी व्हावे । हरखून चित्तवृत्ती ।। १३८३ परंतु वळावेचि लागेल । अन्यथा योग कैसा येईल । शरीर जरा कष्टवाल । तर सुखावेल मानस ।। १३८४ कोणा चुकली का जरा ?। कोवळिकीसाठी परंतु धरा । सज्ज असतेच आधारा । पुराणे गळते, नवे फळते ।। १३८५ जैसे कर्दमांत कमळ । नित्य पवित्र गंगाजळ । जैसे राहाते निर्मळ । प्रदूषित केले जाता ।। १३८७ कमलपत्र, ओघळूनं । टाकिते, न घेता अंगास लावोनं । जैसे अथांग विद्वज्जन । दुर्लक्षिती नकारात्मकता ।। १३८८ लोभस जरी विविध रंग । मूळ, शुभ्राचेचि अंग । करण्या, विश्वेषण्या अभंग । तेजोशलाका समर्थ एकमेव ।। १३८९ म्हणोनि न चळावे, ढळावे । गोंधळ दुर्लक्षोनि क्रमत राहावे । भवतालिच्या कुकर्मास वारावे । निग्रहाने ।। १३९० पार्थीवपण मरणोत्तरीचे । गर्भांकुरण जन्माआधीचे । तमांतरि सूक्ष्म तेजोरेखेचे । जगणे निरव, नि:शब्द ।। १३९१ जर वास्तव्य 'देवा'चे । आहे निश्चित ठाई माझे । तैसेचि असणार इतरांचे । देही ! आपोआपची ।। १३९२ निष्ठा राखणे जीवमात्रांशी । खग, खेचर वा जलचराशी । तैसी भवतालच्या मनुष्यांशी । असणे स्वाभाविकं ।। १३९३ सुहृद, आप्त बहु असणे । निष्ठा नात्यांवर ठेवणे । त्यांच्या ! म्हणजे 'बदलणे' । होतसे कां ?।। १३९४ श्वासोछ्वास सजीवांचा । धमन्यांच्या कार्यकारणाचा । व्याप, वाटतो कां त्याचा । जगत असता, तयांना ।। १३९५ पंचपंच उष:काल की हुरहुरती सांजवेळ । न कळे जेंव्हा येई झाकोळ । खिन्न वा प्रसन्न आभाळ । पाहावे तैसे रूप त्याचे ।। १३९६ मायावी तमाची सारी । दिनकर-दर्शन पूर्वोत्तरी । झाकोळांत मनाची अधांतरी । होतसे अवस्था ।। १३९७ अनुभव उतरावा शब्दांत । म्हणोनि गेलो लिहित । विद्वज्जनांनी केले प्रोत्साहित । अभिप्राय, देवुनि कसोट्यांती ।। १३९८ कण कण मुंग्या वेचिती । वारुळांत वाहून नेती । संचिताची 'संपत्ती' । कठिण समयी साहाय्यभूत ।। १३९९ अनुभवला जो आनंद । पूर्ण होण्या आधी अब्द । वर्णायासि अपुरे शब्द । माझ्या 'गरीब' झोळीमधे ।। १४०० (दिनांक ८-९ जून २०१५,, मध्यरात्री ००.३२) वृक्षाभवताली प्रेमभरे जैशी । वेल बिलगते नाजुकशी । ना त्याच्या आधारासी । सोडतसे ।। १४०१ जीवनरस तरुवराचा । शोषुनी ! शोध आधाराचा । घेता करिती त्यास पृच्छा । 'बांडगुळ कां बा होशी ?'।। १४०२ कोठेही साठवा । कसेही पाठवा । ज्याने ठाव घ्यावा । काळजाचा ।। १४०३ करतो जो धावा । त्या वाचविण्या धावा । पडत्या झेला घावा । वरचेवर ।। १४०४ अवडंबर सत्शीलतेचे । श्रेय उगा सत्कार्यांचे । प्रदर्शन सत्कृत्यफलांचे । टाळावे सहेतुक ।। १४०५ सत्कर्म व्हावा सहज स्वभाव । सत्कार्यासाठी असावा सत्कारणभाव । स्वार्थोत्तरी परार्थ अभाव । नोहे बरा ।। १४०६ शब्दचि घडे अ-क्षरांमुळे । क्रम अर्थवाही तरचि आकळे । अन्यथा स्वरूप निरर्थ वेगळे । होई जनांसि अगम्य ।। १४०७ जर दिसेना 'परब्रह्म' कोठे । तर्कबुध्दीस कशी भेंटें ?। प्रतिमा ! कैसे साटे-लोटे । परस्परांचे जुळावे ।। १४०८ 'दिसलाच नाही तरी माना । सत्य तेथेचि' म्हणे 'जाणा !'। ऐशा उपदेशांचा फोलपणा । लक्षांत घ्या वेळीचं ।। १४०९ अवकाशांत, पोकळीचे अंत:करणं । दावी अमोघ आकर्षणं । तेजोशलाका, प्रकाशकिरणं । वेगाने ओढिते गर्भांतं ।। १४१० परिणामी तमरंगी । होते भवताल सर्वांगी । 'पेटते' काळी होळी अंतरंगी । वैज्ञानिक विश्लेषण ।। १४११ कुणि लता नाजुकशी । कुण्या गृही कुंपणाशि । सावरींत सुमनांसी । गंध, मकरंदासह आतुर ।। १४१२ बलवान निरखिते शरिरा । भविष्यांतल्या आधारा । आश्वासक पर्णपिसारा । छाया, झळा वारण्या ।। १४१३ बालपणी वेळ, सामर्थ्य । असते परि नसे 'अर्थ' । स्वप्न न होतसे सार्थ । त्या विना ।। १४१४ तरुणाईंत अर्थ, सामर्थ्य । बहुप्रमाणांत स्थित । भोगण्या पळ नाहीत । परंतु ! ऐसी दशा ।। १४१५ वार्धक्यांत वेळ, माया । पाहे सर्वथा उतू जाया । सामर्थ्य नसे कवळाया । सुखाचा ग्रास ।। १४१६ शुभ्र कळ्या, पुष्पे वनांत । सांजवेळी, समई, निरांजनांत । आपापल्या जागी स्थित । तेवती निरव, संथपणे ।। १४१७ सुधारित: जेथे जडते अतीव प्रीती । मन धुंडाळते विविध क्लृप्ती । जोडण्यास रेशिमनाती । धडपड सदासर्वकाळ ।। १४१८ प्रेम ! भाषा-शब्दाक्षरांचे । प्रवृत्त करितसे रचनेच्छें । लिखाणोत्तरि अर्थ वेचे । तर्क-बुध्दी संदर्भें ।। १४१९ 'जळांत आपण समाधानी । परंतु जर धारील अवनी' । वत्सासि माय सांगे समजाउनी । तळमळेल जीव ।। १४२० जळचरा समवेत जळचर । जळांत राहून कैसे वैर ?। सुहृदावर माणूस वार । पाठीवरी करे ! स्वार्थापोटी ।। १४२१ प्रतीक्षाहेतू जर थांबाल । 'वाहन' घोकीत 'घेऊन जाईल'!।मांदियाळी मार्ग क्रमेल । पायी ! सहज जगी ।। १४२२ कोण जन्मला सर्वगुणी । कलंकित अवघी धरणी । सद्भाव मनुष्यांत शोधोनि । दुर्लक्षावे अवगुण ।। १४२३ जैसा कलंकधारी शशी । सुखवे शीतलप्रकाशी । नाकारित भेदाभेद ! जनासी । धरेवरी सर्वत्र ।। १४२४ आयुष्य सुखद जर नाती । सांभाळित पुढे नेती । नाती जर असतिल रेशिमगांठी । जगणे कंद आनंदाचा ।। १४२५ अपराध वारण्या विधाने । स्वत:च करित राहाणे । जोखेनि स्वत:स सजा देणे । शहाणपण कोणते ?।। १४२६ जगण्यावरी कां प्रीती ?। मरणास अन् कां निवृत्ती ?। जगणे सुंदरता खोटी । मरण वेदनादाई सत्य ।। १४२७ विद्रोहाची आहे परंपरा । लंघण्या परतंत्र-सागरा । परतविला 'विंग्रज गोरा' । घेरुनी क्रांतिबले ।। १४२८ प्रतिबिंबित वसुंधरा । कुठल्या संथ सागरा । बहाल करेल सर्वांग सुंदरा । होउनि मायारूप ?।। १४२९ अनुभव सहसा सर्वांना । वाटे घडोनि गेली घटना । प्रतिबिंब तेचि जाणा । मानस सरोवरी ।। १४३० शोध घेते विज्ञानं । अवकाशी, दूरदर्श लावोनं । तरंगांचे सारखेपणं । जुळते-मिळते कां ।। १४३१ तेज माया, तम सत्य । फल माया, कर्म सत्य । ठेवू,रुजवू नित्य । जाणिवेंत ।। १४३२ नाही उतरले । रुसूनी थांबले । व्यकुळ झालेले । बघा शिवार ।। १४३३ थांबल्या थेंबात । किरणें झेलतं । नाहते रंगांत । इंद्रधनू ।। १४३४ कोठेही पाहावे । कसेही भोगावे । मन रेंगाळावे । सईंमधे ।। १४३५ जणु विहंग हर्षविभोर । लंघोनी कडा कपार । झेपावतो जळावर । मत्स्यभक्ष टिपण्या ।। १४३६ काय साधेल ओठ शिवोनी ? । पित्त येईल वर उसळोनी । औषधी एकचि त्याच्या शमनी । व्यक्त होत राहाणे ।। १४३७ पंचमहाभूतांची निपज । अंकुरले एक बीज । रुजले, करतांना गूज । पृथेशी ।। १४३८ शुभ्र, गुलाबी मधे हरित । सजली वनराई विविध रॅगांत । झुळुक स्पर्शाने लाजत, शहारत । तृण, पत्री आषाढी ।। १४३९ संथपणे आकाशी विहरतं । मेघदूताशी स्पर्धा करीतं । परबळे उर्ध्वगामी होतं । झेपावला, वैनतेय ।। १४४० तुर्रेदार पर्णांची नक्षी । काळ्या कातळाच्या वक्षी । ठेवोनी जुळ्यांना साक्षी । हले-डुले ।। १४४१ धरा, धरणि, पृथा, अवनि । अभिषेकातुर गगनी । मेघ सज्ज जलकुंभपाणि । दामिनि उजळति सोहळा ।। १४४२ कधि गारा, कधि धारा । स्तब्ध अचंबित वारा । पिसेभारित पिसांचा पसारा । पसरुन हर्षविभोर मोर ।। १४४३ आषाढ ? मुसमुस जळगर्भी । आषाढ ? गुपचुप चुंबाचुंबी । आषाढ ? चुळबुळ करित गोपी । अधिर अधर, क्लान्त नेत्र ।। १४४४ जगणे आंता अकारण । का न कवळे मरण ?। भेदरून, गलबलून । जीव पाहता भवताल ।। १४४५ धारा, पावसाच्या बाहेर । धारा, जडावती अंतर । धारा, विरह ! दुरावल्या घोर । कुरतडत बळावतो ।। १४४६ हरळीवर उदास, खिन्न । झाकोळ ? भैरविमंथन । कां हुरहुरे उगाच मन ?। होतांना एकांडे ।। १४४७ कसा कराल प्रवास ?। आहे छळवादी पाऊस । हाती धरोनी तडितेस । ढोल-ताशे वाजवेल ।।१४४८ टक्क डोळे, पण अंधार । दृष्टि जाय न दूर फार । कोसळतो धुंवाधार । लुटत स्वानंदाला ।। १४४९ थेंब एक अनुभवावा । पाऊस अवघा जाणेनि घ्यावा । झेलावा, रुजवावा, जपावा । चिंब ओल्या मनांत ।। १४५० पांपणीकांठचा दहिवर । दावे बरसणारे अंतर । विचारांचे माजता काहूर । अदृश्य जरी ।। १४५१ दीर्घदिनांति लघुनिशा । निसर्गचक्राची भाषा । धरेच्या कलत्या आसा । श्रेय ! विज्ञान देतसे ।। १४५२ ऋतुचक्र झाले संभव । घटना, अब्जाब्द पूर्व । मनुष्ये घेतला ठाव । गणिती सिध्दांते ।। १४५३ जैसी, उजाड असता गावे । बीज नसता काय रुजावे ?। जल-कर्ब घटक अभावे । असती झाली अवस्था ।। १४५४ ऋजुभावे झुकलेली । तरुस्पर्शे लाजलेलि । गर्भभारे वाकलेली । कलिका ? मुग्धा ? प्रौढा ? ।। १४५५ सुंदर जरतारी गाभा । न लगे बाह्य आभा । कल्पनेंतल्या नभां । असोशीने बाहण्या ।। १४५६ विविध छटा घेउनि हिरवा । डोळियां देतसे गारवा । एकपर्णी घेतसे विसावा । सांवरीत संसार ।। १४५७ वर दाटले झाकोळ । खाली हिरवाई कल्लोळ । आशा-निराशेचा खेळ । पंचतत्वांचा ।। १४५८ कोण्या मनी हर्षोल्हास । कुणा खाई भय, भास । कुणा निशा,कुणा दीस । होती असह्य ।। १४५९ सारे मनाचेच खेळ । कुठे गुंता, कुठे पीळ । थकल्याचा होतो काळ । व्यतीत फुका,सोडवीता ।। १४६० सावरि जणु शाखांवर । पाचुस मउशार बहर । 'कधि येइल श्रावण सर ?'। पुसतसे सख्याला ।। १४६१ नभानन जळ झाले । प्रतिबिंबी साकळले । प्रत्यक्ष ? प्रतिमा ? न कळे । जणु माया नगरी ।। १४६२ जणु मौत्तिक मालिका । उजळत राही मार्गक्रमिका । कृत्रिम तेजोशलाका । तरि बहु आश्वासक ।। १४६३ हुरहुरती सांजवेळ । लेउन चमकदार माळ । मोजते उरलेले पळ । प्रतीक्षेचे, सखयाच्या ।। १४६४ धारा साकळल्या घनांत । थेंब थांबले पांपणीत । उतरतील क्षणार्धांत । स्पर्श, गारव्याचा होता ।। १४६५ सांज सकाळ भासतांत । जुळ्या जणू, झाकोळांत । कधी विरह कधी प्रीत । दाटून याव्या जशा ।। १४६६ शब्दमालिका मनांत । उच्चरिता धारिते भावार्थ । 'कविता' पदवी प्राप्त । पावते प्रतिष्ठासाहित्यांत ।। १४६७ सरळसोट कुणि सज्जन । पिळवटोनि कुणि अंत:करण । काटेरी, कुणि पर्णहीन । रानकुटुंबी सदस्य ।। १४६८ राही, रखमा जळापाळी । सवती तरी भासवीत 'खेळीमेळी'। मत्स्यावतारी प्रतीक्षाकाळी । गोंडस, गोजिऱ्या ।। १४६९ कृष्णविवर आकर्षिण्या सजग । ओलांडोनि प्रकाशावेग । गिळण्या तेजोस्फुल्लिंग । दूर अवकाशी कोठेतरी ।। १४७० मन आसावतां सुखा । मेघांतली शुभ्ररेखा । दु:खास करिते पारखा । विकृतानंदासि ।। १४७१ निरव निवांत । सारा आसमंत । स्तब्ध नि संथ । तरंगही ।। १४७२ दृश्याची चौकट । हिरवाई दाट । जळाभाळ अलोट । अधरोर्ध्वी ।।१४७३ पाखंरांची नक्षी । वनराई साक्षी । तळ्याच्या गवाक्षी । प्रतिबिंबली ।। १४७४ वृत्ती ! भिन्न प्राकृतिक । वृत्ती ! गुणावगुण विश्लेषक । वृत्ती ! प्रेरक मारक तारक । व्यक्तीमाजी ।। १४७५ मन ! बंदिवान भृन्ग । मन ! देहांतरी शृन्ग । मन ! विनाअंस्तित्व अपंग । जीवमात्र ।। १४७६ संपदा ! क्रियाशीलारि । संपदा ! कधि असह्य वेदनाकारी । संपदा ! भ्रामक प्रतिष्ठाधारी । जगण्यात ।। १४७७ अश्या 'देवा' कांहो ध्यावे ?। नाव 'त्या'चे कांहो घ्यावे ?। निरांजन, धूप, नैवेद्ये तोषवावे ?। काय भले करेल 'हा' ?।। १४७८ संरक्षिण्या पिलांस सिध्द । तीक्ष्ण चंचू, जणु आयुधं । अवकाशाचा घेत वेध । रिपुदमना ।। १४७९ नुसतांच परस्पर शब्दवेध । उभय मने अबोध । समीप तरिही रूढी-रीतीबध्द । कां अजुनी ?।। १४८० काक सूकर जळस्थित । हरि हरीण दिवाभीत । गुणावगुण निसर्गदत्त । वावरती लेऊनी ।।१४८१ तळव्यावर मेंदीची नक्षी । पाठीवर आवेगाची नख्शी । नवनीत, बीजांकुरास कुक्षी । स्वाभाविकं ।। १४८२ तरारल्या कपोली । वनराणी ल्याली । उन्मुक्त लाली । अवचित ।। १४८३ अस्फुट सीमांच्या बळे । मुग्धपण, लज्जा, वात्सल्य आकळे । शक्तितत्व वर्धमानी उजळे । स्थित्यंतरी ।। १४८४ 'मृत्युपश्चात' वगैरे जीवन । प्रतिपादिणे वेडेपण । विखारी फोलपटांचे बीजांकुरण । पोषक अंधश्रध्देस ।। १४८५ ही 'असली' साहित्य(?)कृती । प्रतिष्ठा, संपदा, मान्यताप्राप्ती । परीक्षक, विश्लेषकांची मती । कैसी झाली विकृत ।। १४८६ रुजणे ! स्रोतांत समर्पित होणे !। रुजणे ! मूकपणे विरघळणे, विरणे !। रुजणे ! अस्तित्व विस्मरुनि जाणे!। अंकुरण्या पुन:पुन्हा ।। १४८७ अंकुरणे ! बीजांतुनि होणै मुक्त !। अंकुरणे ! प्राणानी होणे युक्त !। अंकुरणे ! अवकाश भारणे रिक्त !। अस्तित्वहेतु ।। १४८८ ठोका ! जगण्याचा अनुपम झोंका !। ठोका ! चुकण्याचा सदैव धोका !। ठोका ! विस्मरण्या अनावर भुका !। मोजा, अनंतकाल ।। १४८९ जाणीव ! जगण्याचे लक्षणं ?। जाणीव ! सुख-दु:खांचे भवन ?। जाणीव ! नेणिवेचे अवतरण ?। रिते जरी, विलक्षण लख्ख !।। १४९० कृष्णास दृष्ट लागों नयें । धवल विचलित होवू नये । रंगसंतुलन ढळू नये । समसंख्य, समांतर ।। १४९१ जनांत वा रानांत । पटमांडणी नेहमीच सार्थ । वसते बुध्दीच्या बळांत । अभिन्नता ।। १४९२ वास्तू ! केवळ निवारा ?। वास्तू ! अवहालिक, गवाक्ष, द्वारा ?। वास्तू ! पोकळीचा पसारा !। मनुष्येविण ।। १४९३ वास्तू ! असावी आश्वासक । वास्तू ! व्हावी नित प्रेरक । वास्तू ! विश्रामाधार, सकारात्मक । अबालवृध्दांना ।। १४९४ वास्तू ! असावी उब मायेची । वास्तू ! असावी वनराई छायेची । वास्तू ! असावी क्लान्त समयिची । झुळूक शीतळ ।। १४९५ वास्तु ! देत राहिली अभय । वास्तु ! झाली अक्षर-माय । वास्तु ! कोणत्या बळे ओवीमय । साहित्यसरितेतटी ? न कळे !।।१४९६ पंचतत्वांना केवळ नमन । सजग ठेवुनी अष्टावधान । ज्ञान-कर्मेंद्रियांचे संतुलन । राहावे अंतकाळी, प्रार्थना !।। १४९७ देहावर पर्ण वल्कली । पुष्प बीरुदावली सजली । वनराणी सज्ज झाली । श्रावण शृंगारा ।। १४९८ दिशादाते झाले दास । उलटले दशाधिक अडीच मास । सहस्राधिकपंचशतक वोतण्यास । ओवींत मानसतल्लोळ ।। १४९९ प्रवास आनंदविभोर । घेउन आला इथवर । उद्देशपूर्तीचा महासागर । लंघणे, अजून बाकी ।। १५०० (पहाटे ४.५०, दिनांक १५-०७-२०१५) राही, रखमा जळापाळी । सवती तरी भासवीत 'खेळीमेळी'। मत्स्यावतारी प्रतीक्षाकाळी । गोंडस, गोजिऱ्या ।। १४६९ कृष्णविवर आकर्षिण्या सजग । ओलांडोनि प्रकाशावेग । गिळण्या तेजोस्फुल्लिंग । दूर अवकाशी कोठेतरी ।। १४७० मन आसावतां सुखा । मेघांतली शुभ्ररेखा । दु:खास करिते पारखा । विकृतानंदासि ।। १४७१ निरव निवांत । सारा आसमंत । स्तब्ध नि संथ । तरंगही ।। १४७२ दृश्याची चौकट । हिरवाई दाट । जळाभाळ अलोट । अधरोर्ध्वी ।।१४७३ पाखंरांची नक्षी । वनराई साक्षी । तळ्याच्या गवाक्षी । प्रतिबिंबली ।। १४७४ वृत्ती ! भिन्न प्राकृतिक । वृत्ती ! गुणावगुण विश्लेषक । वृत्ती ! प्रेरक मारक तारक । व्यक्तीमाजी ।। १४७५ मन ! बंदिवान भृन्ग । मन ! देहांतरी शृन्ग । मन ! विनाअंस्तित्व अपंग । जीवमात्र ।। १४७६ संपदा ! क्रियाशीलारि । संपदा ! कधि असह्य वेदनाकारी । संपदा ! भ्रामक प्रतिष्ठाधारी । जगण्यात ।। १४७७ अश्या 'देवा' कांहो ध्यावे ?। नाव 'त्या'चे कांहो घ्यावे ?। निरांजन, धूप, नैवेद्ये तोषवावे ?। काय भले करेल 'हा' ?।। १४७८ संरक्षिण्या पिलांस सिध्द । तीक्ष्ण चंचू, जणु आयुधं । अवकाशाचा घेत वेध । रिपुदमना ।। १४७९ नुसतांच परस्पर शब्दवेध । उभय मने अबोध । समीप तरिही रूढी-रीतीबध्द । कां अजुनी ?।। १४८० काक सूकर जळस्थित । हरि हरीण दिवाभीत । गुणावगुण निसर्गदत्त । वावरती लेऊनी ।।१४८१ तळव्यावर मेंदीची नक्षी । पाठीवर आवेगाची नख्शी । नवनीत, बीजांकुरास कुक्षी । स्वाभाविकं ।। १४८२ तरारल्या कपोली । वनराणी ल्याली । उन्मुक्त लाली । अवचित ।। १४८३ अस्फुट सीमांच्या बळे । मुग्धपण, लज्जा, वात्सल्य आकळे । शक्तितत्व वर्धमानी उजळे । स्थित्यंतरी ।। १४८४ 'मृत्युपश्चात' वगैरे जीवन । प्रतिपादिणे वेडेपण । विखारी फोलपटांचे बीजांकुरण । पोषक अंधश्रध्देस ।। १४८५ ही 'असली' साहित्य(?)कृती । प्रतिष्ठा, संपदा, मान्यताप्राप्ती । परीक्षक, विश्लेषकांची मती । कैसी झाली विकृत ।। १४८६ रुजणे ! स्रोतांत समर्पित होणे !। रुजणे ! मूकपणे विरघळणे, विरणे !। रुजणे ! अस्तित्व विस्मरुनि जाणे!। अंकुरण्या पुन:पुन्हा ।। १४८७ अंकुरणे ! बीजांतुनि होणै मुक्त !। अंकुरणे ! प्राणानी होणे युक्त !। अंकुरणे ! अवकाश भारणे रिक्त !। अस्तित्वहेतु ।। १४८८ ठोका ! जगण्याचा अनुपम झोंका !। ठोका ! चुकण्याचा सदैव धोका !। ठोका ! विस्मरण्या अनावर भुका !। मोजा, अनंतकाल ।। १४८९ जाणीव ! जगण्याचे लक्षणं ?। जाणीव ! सुख-दु:खांचे भवन ?। जाणीव ! नेणिवेचे अवतरण ?। रिते जरी, विलक्षण लख्ख !।। १४९० कृष्णास दृष्ट लागों नयें । धवल विचलित होवू नये । रंगसंतुलन ढळू नये । समसंख्य, समांतर ।। १४९१ जनांत वा रानांत । पटमांडणी नेहमीच सार्थ । वसते बुध्दीच्या बळांत । अभिन्नता ।। १४९२ वास्तू ! केवळ निवारा ?। वास्तू ! अवहालिक, गवाक्ष, द्वारा ?। वास्तू ! पोकळीचा पसारा !। मनुष्येविण ।। १४९३ वास्तू ! असावी आश्वासक । वास्तू ! व्हावी नित प्रेरक । वास्तू ! विश्रामाधार, सकारात्मक । अबालवृध्दांना ।। १४९४ वास्तू ! असावी उब मायेची । वास्तू ! असावी वनराई छायेची । वास्तू ! असावी क्लान्त समयिची । झुळूक शीतळ ।। १४९५ वास्तु ! देत राहिली अभय । वास्तु ! झाली अक्षर-माय । वास्तु ! कोणत्या बळे ओवीमय । साहित्यसरितेतटी ? न कळे !।।१४९६ पंचतत्वांना केवळ नमन । सजग ठेवुनी अष्टावधान । ज्ञान-कर्मेंद्रियांचे संतुलन । राहावे अंतकाळी, प्रार्थना !।। १४९७ देहावर पर्ण वल्कली । पुष्प बीरुदावली सजली । वनराणी सज्ज झाली । श्रावण शृंगारा ।। १४९८ दिशादाते झाले दास । उलटले दशाधिक अडीच मास । सहस्राधिकपंचशतक वोतण्यास । ओवींत मानसतल्लोळ ।। १४९९ प्रवास आनंदविभोर । घेउन आला इथवर । उद्देशपूर्तीचा महासागर । लंघणे, अजून बाकी ।। १५०० (पहाटे ४.५०, दिनांक १५-०७-२०१५) अध्याय पांचवा: ।। दास-वाणी ।। वडिल समर्थ धाकुटा भिकारी । ऐका याची कैसी परी । वडिलाऐसा व्याप न करी । म्हणौनिया ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : ०९/०४/१२ वडिल म्हणजे आधी जन्मलेला . मोठा भाऊ , बाबा ,काका ,मामा हे सर्व वडिल . कर्तृत्ववान वडिल आणि निकम्मा धाकटा असे ब-याच ठिकाणी दिसते. मोठया लोकांचे काबाडकष्ट , चिकाटी प्रामाणिकपणा हे गुण अंगी न बाणता नुसताच बेधडक व्यवसाय सुरू केला तर तो वाढणार तर नाहीच , उलट बुडेल आणि भीक मागायची पाळी येईल . जाणपणनिरूपण समास . ************* धाकुलेपणाचे लाड कोड । 'वडिलां'चे कौतुक गोड । वृत्तीत करिती बिघाड । परिणामी यशक्षती ।। १५०१ म्हणोनि असावे यथोचित । धाकुल्याप्रति माया, प्रीत । जगराहाटींची रीत । आवर्जुन दावावी ।। १५०२ रोजचे आमुचे जगणे । साक्षांत मृत्यु अनुभवणे । काळजाचा ठोका थांबणे । संपणे, मग सई केवळ ।। १५०३ देह आळसावलेला । जरी उन्हानं तडकला । तृणपर्णा समवेत सुखावला । 'मुळांत'ला पिळदार ।। १५०४ स्तोम, वारी कुंभाचे । सावट भेगाळत्या दुष्काळाचे । हाल खाइना जनतेचे । श्वानसुध्दा ।। १५०५ राहुट्यांसाठी मारामारी । हैराण पुरवठा-कारभारी । लांगूलचालनी सत्ताधारी । सदैव व्यग्र ।। १५०६ साधूंनी भरल्या मतपेट्या ? रित्या करती धान्य कोठ्या ! चिलिमी गांजा फुंकत राहुट्या । नग्नावर रक्षा फासती ।। १५०७ विश्वसंग म्हणे त्यजिला । तरी राहुटींत जीव अडकला । जळे उत्सर्जितांनि नासावयाला । धावती नग्न ।। १५०८ अंगावर फासुनी रक्षा । हावरट अपेक्षिती भिक्षा । निर्लज्जपणाच्या सर्व कक्षा । लंघती सहजी ।। १५०९ धाडा यांना सीमेवरी । चमत्कारास्त्र विविध परी । संहारण्या अतिरेकी अरि । संमोहुनि जाळांत ।। १५१० कसला कुंभ ? कोठले अमृत ?। थेंब भेगाळल्या भुईंत । वा कोरड्या पांपणी काठांत । कां न सांडे ।। १५११ प्रदर्शिती सवंग, ओंगळ । विनाच्छादित काय अमंगळ । विकृतिचा समग्र गाळ । उपसती साधू, किंकारणे ?।। १५१२ नासत जळे, स्नान 'शाही' । खिरी, आमट्या, विविध चवी । मिष्टान्ने रोज नवी हवी । यांना, गांज्या फुंकण्या आधी ।।१५१३ इकडे संत, महंत, बाबा । तिकडे वाळवंटी काबा । वळवळती अमानुष जिभा । 'धर्मा'च्या, सर्वदूर ।। १५१४ एकीकडे अभियाने । दुसरीकडे अनुदाने । राखण्या मौला, साधूंची मने । वेठीस जनसामान्य ।। १५१५ हिरमुसली अंत:करणे । भोगिती रोजची मरणे । एकेदिवशी पेटून उठणे । हल्लाबोल स्वाभाविक ।। १५१६ परी ! भिन्न प्रकार । परीं । रंग पंखांवर । परी ! कथेंतला बहार । शब्द एक बहुआयामी ।। १५१७ ।। दास-वाणी ।। कांहींयेक पुर्ते कळेना । सभेमधें बोलों राहेना । बाष्कळ लाबाड ऐसें जना । कळों आलें ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : १९/०३/२२ कुठल्याही विषयामधील संपूर्ण ज्ञान नाही , समजून घ्यायची इच्छाही नाही .आगाऊपणा करून लोकांसमोर बोलू नये , आपले हसे होईल हे ही समजत नाही. हा जे बोलतोय ते वायफट आहे ,लबाडीचे आहे हे सर्वांना कळून चुकते. अशी करंटलक्षणे समर्थ त्यागार्थ सांगताहेत . ********* करंटे कोण वोळखिले । भोंदू, साधू फसवे बोकाळले । विज्ञाने उघड केले । मायाजाल त्यांचे ।। १५१८ करंटे जगी सकलजन । शिष्य, महंत वगळुन । स्वमनि अतर्क्य बिंबवुन । उपदेशिती व्यर्थ ।। १५१९ करंटे भरती पोटे । आप्तजनांची बहुकष्टे । पोथ्यां, पुराण, भाकडांत गोते । खाण्या नाकारती ।। १५२० साधू नित्य पसरणार झोळी । जो अस्तुरी-पोरे सांभाळी । 'करंटा', त्यास भाबडी-भोळी । संबोधिती, कृपणपणे ।। १५२१ अक्षद्वय स्पष्टवते । बुंध्यांतुन खुणावते । काष्ठशिल्पी वसते । कोठे ? जाणा !।। १५२२ ********** ।। दास-वाणी ।। मननसीळ लोकांपासी । अखंड देव आहिर्निशीं । पाहातां त्यांच्या पूर्वसंचितासी । जोडा नाहीं ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : १७/०१/२२ अध्यात्मिक ग्रंथांचे सतत वाचन श्रवण करणारे लोक परमेश्वराच्या सतत चिंतनमननात राहतात . परमेश्वराचाच निदिध्यास लागल्याने देव त्यांच्यापाशीच अहोरात्र असतो.(अह - दिवस , निशी - रात्र ) त्यांचे पूर्वसुकृत म्हणूनच त्यांना हे भाग्य प्राप्त होते. त्याला खरोखरीच तोड नाही. 'सत्यवादाचे तप केले अमित कल्प ' त्या जन्मोजन्मी केलेल्या तपाचे फळ म्हणजे ज्ञानेश्वरी असे ज्ञानदेवानी म्हटलय. ************ नाही भूत ना भविष्य । जगणे निगडित वर्तमानास । संचयासि, विनियोगावे अहर्निश । श्वासापर्यंत अखेरच्या ।। १५२३ निरीक्षणोत्तर मननं । वाचनोत्तर तर्क-बुध्दिने पारखुनं। प्रतिक्षिप्तावे व्यक्त होवूनं । मोकळे व्हावे ।। १५२३ फळ अध्ययन, मननाने । मिळतेच ! जैसे कर्माने, । कष्टोत्तर प्राप्त यशाने । जगणे सुसह्य ।। १५२४ ज्ञानराजांचा दाखला । वारंवार देता कशाला ?। न मानता भूत-भविष्याला । वांछिले पसायदान ।। १५२५ हर्षोल्हासं उमलतो । विविधरंगी, वृक्ष-वेलींवर 'तो' । निसर्ग किमया दावितो । वर्णावी कैसी, न कळे ।। १५२६ उदयवेळी प्रहुल्लित होणे । अस्तवेळी सर्वांगे मिटणे । चक्रांकित जगणे मरणे । जणु झाले प्रतिबिंबितं ।। १५२७ मेघदूतांची आभाळमाया । शांतिदूतांची छत्रछाया । ऐसे द्विदल भाग्य लाभाया । हवे सुकृत गांठीशी ।। १५२८ बुडखा शाख पाहूनं । हेलावले, द्रवले मन । पांपणींत साकळून । राहिले पाणी ।। १५२९ ऐसे माजले पंचतत्वारि । कैशा योजाव्या शासनपरी । अवलंबिण्या मानसिकता खरी । सत्ताधाऱ्यांत वसे अभावाने ।। १५३० पृच्छा करावी वाटते श्वानासी । पुच्छ वृथा कां डोलविशी । भिडेल मनुष्यांच्या काळजासी । लाचारी, स्वाभिमानारि तुझी ?।। १५३१ काळ्या आईचा पान्हा । मुळांतून लुचे तान्हा । पाणियाचे वाळे कान्हा । मिरवतसे ।। १५३२ कान्हारूप जाले रोप । आप लोळे आपेआप । काढला रानाचा राप । फळो आला ।। १५३३ ।। दास-वाणी ।। अगाध महिमा न वचे वदला । नामें बहुत जन उद्धरला । हळहळापासून सुटला । प्रत्यक्ष चंद्रमौली ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : ०४/०३/२३ या नामस्मरणाचे महत्व शब्दांनी सांगता येण्याच्याही पलीकडे आहे. अफाट आहे तरीही मी प्रयत्न केला आहे.आजपर्यंत लक्षावधी जीवांना या नामस्मरणाद्वारे मुक्ती मिळाली आहे. समुद्रमंथनातून निघालेल्या अनेक वस्तू देव दानवांनी आपापसात वाटून घेतल्या. अत्यंत जहाल असे हलाहल विष मात्र कुणीही न घेतल्याने भगवान शंकरानी प्राशन केले .त्याने प्रचंड दाह झाला. आपल्या जटेत दाह शांत होण्यासाठी चंद्राला सामावले म्हणून चंद्रमौली. तरीही आग शमेना. रामनामाचा जप सुरू केला आणि शंकरदेव शांत झाले. रामनाम देवांनाही तारक आहे. 'हलाहल सहजी प्राशूनं । चूळ अमृताची टाकेनं । वेचोनि मौत्तिक कणं। समृध्देनं जनसामान्या' ।। १५३४ मनोमनी संकल्प केले । संस्कृतास, प्राकृतरूप दिले । गीतासार पोहोचविले । वदविले जनरेड्याकडून ।। १५३५ ऐसी होती माउली । इतिहासे अनुभवली । शब्दरूपे माडिली । सच्चिदानंदे ।। १५३६ मेघांना देती साथ । उंचावले तेजोगेंद । एकवटोनी अभेद । धावती प्रतिमा ।। १५३७ हिरव्या पगडीला मिळाले । शुभ्र तुऱ्यांचे झालर-झेले । मेघडंबरीशी स्पर्धाधीन झाले । होवुनी ऊर्ध्वगामी ।। १५३८ ।। दास-वाणी ।। असो हीं अनुभवाची द्वारें । कळती सारासारविचारे । सत्संगें करून सत्योत्तरें । प्रत्ययासि येती ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : ०४/०४/१५ परमार्थाचे दरवाजे हे अनुभवायच्या गोष्टी आहेत.वेदादि ग्रंथांचे अध्ययन करून सार असार , नित्य अनित्य , आत्म अनात्म गोष्टी जाणून घ्यायच्या.सद् गुरूंची सेवा करून त्यांच्या सहवासात राहून सत्याचा मार्ग धरायचा तरच ब्रह्मानुभव येण्याची शक्यता आहे. सद् गुरू पादसेवन भक्तीला पर्याय नाही. रोजचे सुख-दु:ख, जीवनानुभव । लंघण्या रौद्रस्वरूप सागरभव । जणू कर्मयोग्या हाती नाव । गाठण्या पैल ।। १५३९ आप्तार्थी अविरत झटावे । त्यांच्या चिंतेंत सदा राहावे । कष्ट करित झगडावे । समजावा कां 'ब्रह्मा'नुभव ।। १५४० करूनी पाहावा संसार । सांभाळत अस्तुरी, पोरं । मग चाखू अनुभवाचे गर । आंबट गोड तुमच्या ।। १५४१ भवताली सत्कर्मकारांची गर्दी । लावून व्यसने 'अध्यात्म'वादी । नका होवू कर्मयोगाचे गारदी । 'संत'(?)जन हो ।। १५४२ युवा, पोक्त, मधे वृध्द । आरण्य राखण्या सिध्द । तृण पर्णांना देत छेद । उर्ध्वगामी नभाकडे ।। १५४३ म्हणुनचि ग्रास 'परब्रह्म' । अवलंबावा कर्म 'धर्म' । केवळ ! त्याच्याप्रती प्रेम । म्हणोनि असावे ।। १५४४ कुडी ! मन भावनांचे घर । कुडी ! जळता सर्व निराधार । कुडी ! माया भारले अंतर । तमपासूनि तमापर्यंत ।। १५४५ कबऱ्या मेघांना झालरं । गर्द हिरव्याची बहार । कडा सजवे पोपटी किनारं । आनंदविभोरं मन होई ।। १५४६ सारे निसर्गचे राज । अशी नवलाई रोज । देतो मनांस इलाज । खंतावल्या ।। १५४७ समांतर प्रतिबिंब जळी । काय कळेना दडले तळी । रंग-रूप पाहिले डोळी । परि मन आकळेना ।। १५४८ नाही वरलिया रंगा भुलायचे । रंग कसे कळावे अंतरंगाचे । पारखो-जोखोनि अनुभवायचे । म्हणोनि, 'मनुष्य'पणं ।। १५४९ विस्तीर्ण परिघाचा पसारा । जळनिधीस सावरे किनारा । हीरव्यागार, ऊजायुक्त परिसरा । पारावार न दिसे ।। १५५० गालिचास तृण मउशार । पाउलासि स्पर्श अलवार । उभारीत तरतरींत आपुले कर । की पर पर्णतरुचे ?।। १५५१ प्रशान्त संथ जलनिधी । नीरवास विपुल अवधी । अवकाश-बिंब कवळण्या सिध्दी । साधिली तपश्चर्यें ।। १५५२ ।। दास-वाणी ।। येथील येथे अवघेंचि राहातें । ऐसें प्रत्ययास येतें । कोण काय घेऊन जातें । सांगाना कां ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : १२/०८/२८ आयुष्यभर हाडाची काडे करून मिळवलेली संपत्ती ,जमीनजुमला ,बंगले , गाडया ही संपूर्ण कमाई मृत्यूच्या वेळी इथेच सोडून द्यावी लागते ना ? एकतरी गोष्ट पुढच्या जन्मासाठी होईल म्हणून नेता येते का ? मृत्यूनंतर जीव या जन्मात केलेल्या चांगल्या वाईट कृत्यांची पुरचुंडी बरोबर घेऊनच पुढील जन्मात पदार्पण करतो. या जन्मातील कर्म हे पुढील जीवनातील दैव आहे हे लक्षात घेऊनच संपत्तीची हाव टाकून परोपकाराकडे ओढा वाढवावा हाच विवेक होय . ******* कळेना नेमके हेचि । तारांबळ जनसामान्यांची । स्वप्ने उराशि पुनर्जन्माची । आवळोनि, प्रतीक्षिती मृत्यू ।। १५५३ पुण्य म्हणजे संपत्ती ?। पुण्यें मिळते सद्गती ?। पुण्याचे हिशेब करिती । म्हणे चित्रगुप्त दूत ।। १५५४ ज्याने सांभाळला संसार । माय-बाप, अस्तुरी, पोरं । त्याने केला परोपकार । आयुष्यभरी निश्चित ! जाणा ।। १५५५ कासेला लज्जा रक्षणार्थ लंगोटी । हाती कमंडलू, अभावाने छाटी । कशास हवी यांना राहुटी । फुका कारण खर्चाला !।। १५५६ मुळातल्या गांजेकसा । कशास हवी वेगळी नशा ?। अध्यात्माचा फसवा आरसा । दाविती भाबड्यासीं ।। १५५७ नशा ! देई बुध्दिभ्रम । नशा ! सहसा विकृतिचा उद्गम । नशा ! अतर्क्य कल्पनांचे सृजन । विविधरूपे ।। १५५८ व्यवस्थापनाचे उत्तम उदाहरण ?। की शासकीय निरिच्छेचे लक्षण ?। भोंदू (संधि)साधूंना लोटांगण । नग्नतेस घालिति किं कारणे ? ।। १५५९ कसले गौरविता आखाडे ?। कसले नाचविता ध्वजांचे घोडे ?। जे देऊ पाहती नंगेपणाचे धडे । कां बां त्यांची कवतिके ?।। १५६० इकडे दर्गा, पल्याड मंदिर । पवित्र मेरी, तिकडे गुरुद्वार । प्रार्थना ? निमित्त, धर्मकांडांचे आगार । ठाईठाई ।। १५६१ धर्म म्हणजे गुंडांचा हैदोस ?। धर्म म्हणजे भाबड्या भोळ्यांना त्रास ?। धर्म म्हणजे माणूसकीला गळफास ?। नेमके काय ?।। १५६२ धर्म ! असतो कष्टकऱ्यांसी ?। धर्म ! असतो आपदा, हर्षोल्हासासि ?। धर्म ! असतो परमार्थासी ? जाणा फोलपण धर्माचे ।। १५६३ धर्म ! म्हणजे मंत्रोच्चार ?। धर्म ! म्हणजे पूजा, पाठादि अवडंबर ?। धर्म ! म्हणजे रक्षा, रुद्राक्ष, भिक्षाज्वर ?। दुर्लक्षिण्या आप्त स्वकीय ?।। १५६४ धर्म ! मेघांचा, बरसणे !। धर्म ! तरुवरांचा, छायाकारणे । धर्म ! वायूचा, पुनरुज्जीवन संभवणे । निसर्गांत ।। १५६५ धर्म ! विरावा कर्मकेंद्री । धर्म ! विझावा सहृदयांतरी । धर्म ! विरघळावा खडिसाखरेपरी । मनुष्यतत्वांत ।। १५६६ धर्म ! लीनतेचे व्हावे वर्म । धर्म ! हीनतेचा व्हावा तम । धर्म ! माणूसकीचा उद्गम । व्हावा धरेवर ।। १५६७ धर्म ! विद्वेषाचे कारण । धर्म ! झगडे, तंटे, युध्दांसि आवतण । धर्म ! सामान्यांचे मरण । सत्य हेचि अंतिम ।। १५६८ धर्म ! रक्ताचा कोणता, धमनींत ?। धर्म ! शक्तीचा कोणता, शौर्यांत ?। धर्म ! भक्ताचा कोणता, प्रार्थनास्थळांत ?। वेगळी जरी श्रध्देये ।। १५६९ धर्म ! उत्सव, बेहोषीस कारण । धर्म ! वादळे, संकटांना कां ना कारण ?। धर्म ! कर्पूरासम शुध्दिकारक प्रमाण । कां न व्हावा ज्वलनोत्तरी ?।। १५७० धर्म ! का न व्हावा वात्सल्य, माया । धर्म ! का न व्हावा, शहारणारी काया। धर्म ! का व्हावा, अडथळा पाया ?। होवोनि बेडी ?।। १५७१ धर्म मानतो निसर्गखुणा । धर्म सांगतो 'श्रध्येये तीच जाणा' । 'धर्म' आरडत घालिती धिंगाणा । पार्थिवांशी घालीत सांगड ।। १५७२ धर्म ! उपजीविकेचे साधन । धर्म ! विरंगुळ्याचे क्षण । धर्म ! न उधळावा बेभान । ही अल्प अपेक्षा ।। १५७३ धर्म ! कोसळतो भक्तांवरी । धर्म ! जाळितो भक्तांच्या जमाती । धर्म ! चेंगरून मरती, तरि कवटाळिती । भाबडे भयभीत ।। १५७४ धर्म ! दावितो सदैव भीती । धर्म ! अडसर 'माणूस'कीं प्रति । धर्म ! कर्मठांच अतर्क्य नीती । विमा अपवाद जगभरी ।। १५७५ धर्म ! प्रतिपादितो काकबळी । धर्म ! पार्थीवासि वस्त्रावंकारे उजळी । धर्म ! अधर्म्यांस चूल वेगळी । सांगतो मांडण्यासी ।। १५७६ ************* ।। दास-वाणी ।। देव अनुकूळ नव्हे जया । स्वयें पापी तो प्राणीया । भवाब्धी न तरवे तया । आत्महत्यारा बोलिजे ।। ।। जय जय रघुवीर समर्थ ।। दासबोध : ०८/०७/२३ ज्याला परमेश्वर अनुकूल होत नाही त्याने विचारपूर्वक आपली कृत्ये आठवावी. पूर्वजन्मातील पापकर्मेसुद्धा या जन्मी दुर्दैव म्हणून येऊ शकतात.अशा जीवाला संसारसागर तरून पलीकडे मो्क्षाच्या तीराला पोहोचता येत नाही.आत्मस्वरूपाची भेट न घेताच मृत्यू पावतो म्हणून समर्थ त्याला आत्महत्यारा म्हणतात. या जन्मातील आपले कर्मस्वातंत्र्य वापरून जो दुष्कृत्ये टाळून सत्कर्मे करीत राहील त्याला कालांतराने मोक्ष निश्चित आहे . ************** स्वतंत्राने कसेही वागणे । म्हणजे इतरांसि लोटणे । पारतंत्र्यात ? आणि दुर्लक्षिणे । कामना त्यांच्या ? अश्लाघ्य !।। १५७७ पै पै करुनी अल्पसंपदा घडवंचीत । कामास जी येइल संकटांत । दानासाठी ती स्वहस्ते खर्चीत । जाणे ! अस्तुरीस कष्टप्रद ।। १५७८ ऐसे भाबड्यांसि लाविती भजनी । 'साधू'न संधी लुटती सोने, नाणी । म्हणती, 'अर्पिण्या, 'त्या'च्या चरणी । न दिसे, जो ! भेटणे दूरचि ।। १५७९ भरभरूनी लेकरे, वृध्द बापे बाया । म्हणती 'चला दर्शन घ्याया' । गर्दीत मरती चेंगरुनि पोरे, जाया । बेफिकिरीची परिसीमा ।। १५८० यात्रा तीर्थाटनासि जाती । प्रवासांत अपघातग्रस्त होती । अनुकळण्या त्यास संधी न देती । आत्महत्यारी ॥ १५८१ कोणता येतो देव ?। जो देऊन अमृतानुभव । परतोनि संसाराचा भव । असंभव जो दावेल ?।। १५८२ दयार्द्र ओढिती कलेवरे । परिचर, औषधोपचारे । बेशुध्द आपदाग्रस्तासि वाटावे बरे । म्हणुनी झटती अहर्निश ।। १५८३ कोण करंटा होतो सिद्ध । मतिमंद भक्त निर्बुद्ध ? की जो करण्यात मग्न प्रबुद्ध । 'त्या'च्या भक्तास ?॥ १५८४ साधनेकरिता एकटपण । कधि प्रसवते हेकटपण । हट्टांतुनं क्रोधाचे स्रवणं । अनिवार्य 'ताप'सासी ।। १५८५ भाबडे कष्टविती शरीरे । संगती घेउनि अस्तुरी पोरे । गावांत समग्र घरे दारे । ओसाड, उघडी ।। १५८६ तिकडे साधू साधती संधी । अनुदानाचा भोगत निधी । पक्वान्न झोडीत राहुटीबंदी । होत ! घोरती बिनघोर ।। १५८७ ह पाहिलेंत चित्र उलटे ? । माणुसकीसहि लज्जा वाटे । भाविकांची रिकामी पोटे । सांगा ! ते जाणतील ? ।। १५८८ वाचतांना गाथा, ग्रंथ । जर भावला कांहि दृष्टांत । शोधण्या साहित्यालंकार स्रोत । रेंगाळले मन ! वावगे काय ?।। १५८९ वारंवार होण्या एकाग्र । मन राहिले जर व्यग्र । तर्क-बुध्दी मूलत: कुशाग्र । हरवोनि बसेल संवेदना ।। १५९० रुजण्या सुफळण्या आशय । पळभर 'रवंथ' नको काय ?। अन्यथा 'अपचना'चे भय । अभ्यासांशि जाणा सदा ।। १५९१ उपदेश जरि योग्य असला । शिष्याप्रति पोहोचवायला । सुचल्या जर क्लृप्त्या 'सत्' गुरुला । दिनु जाणा 'सोनियाचा' ।। १५९२ वृध्दांच्या वेदनाध्वनींचे श्रवण । अस्तुरिच्या लाडक्या बोलांचे श्रवण । आनंदविभोर चित्कारांच् श्रवण । छकुल्यांच्या ! कोणती भक्ती ?।। १५९३ कीर्तन ! घणाच्या घावांचे । कीर्तन ! कर्मयोग्यांच्या नावांचे । कीर्तन ! शब्द-श्रुतीं पल्याडल्या भावांचे । कोणती भक्ती ?।। १५९४ स्वेदगंगेत बीजांस भिजविणे । मायेच्या छायेंत, रुजविणे, फुलविणे । कळेने पांपणी पाणावणे । काळजांतल्या ! कोणती भक्ती ?।। १५९५ जराजर्जर मायबाप स्मरणे । तान्हांसि आठवोनि स्मित करणे । मनोमनी पाहाणे । आप्तस्वकीयांसि ! कोणती भक्ती ?।। १५९६ सेवा ! दीन, दुबळ्यांची । सेवा ! अपंग, अनाथांची । सेवा ! अथक् कृतिप्रवणांची । कोणती भक्ती ?।। १५९७ वास्तव्य वा वास नकोचि समीप । 'अभाव' देव होणे टळेल आपोआप । नसलेपण स्वप्नांतही पाहाणे.. पाप । थांबता श्वास, मुक्तीसत्य ।। १५९८ वंदन ! पंचमहाभूतांना । वंदन ! शशि भास्कर तारकांना । वंदन ! सप्तस्वर, द्वादशाधिक दोन श्रुतींना । अविरत आमुचे ।। १५९९ तरिही विभोर उत्सवहेतु । बांधण्या सांधण्या विचार, सेतू । न बाळगता अश्रध्द किंतू । मनांत ! आणिली मिरवणुकीने ।। १६०० आणोनि, विधिवत प्रतिष्ठापिली । मनोभावे न्याहाळिली, पूजिली । उत्तरपूजोत्तरी विसर्जिली । वाहुनी अ-क्षता ।। १६०१ सुख वाटले निरखिता । उचंबळली वेदनांची गाथा । तरी मागणी उध्दरण्या करिता । न केली, निग्रहाने ।। १६०२ न चर्चिले सर्वांगी भस्म । न रुद्राक्षांचे कांही काम । न जटा, जप-तपादि धर्म(?)कर्म । नाहक आम्ही अवलंबिले ।। १६०३ कोठे म्हणे सांडले 'अमृत' । वडवानली 'पुण्य'प्राप्त्यार्थ घृत । दमल्या भागल्या भुकेल्या पोटांत । घातले घास कोणी ?।। १६०४ अरे विटाळू नका रे माणूसकी । काय घेवोनि जाल उरले बाकी । वस्त्र-प्रावरणे छानछोकी । ओरबाडतील कुडिवरोनी ।। १६०५ लक्षवेधी जर दिसाल । कार्यदाते विचार करतील । तत्पश्चात मुद्रा लागतील । हातासि, करण्या गुजराण ।। १६०६ मिळाल्या ग्रासाचे वाटे । करोनि सारखे, जितुकी पोटे । राखोनि, द्यावा कणव वाटे । त्यासी, ममत्वाने ।। १६०७ इहलोकी प्रपंचांत । कुटुंबियांच्या क्षुधाशमनार्थ । झटत राहाती दिवस-रात्र । कसा पाहावा 'परमार्थ' ?।। १६०८ 'स्व' पलीकडले जे जे । त्यांसि संगोपन काजे । शिरावर वाहिले ओझे । कां न मानती 'परमार्थ' ?।। १६०९ तसे 'अति' जगणे व्यर्थचि । वेळ 'ती' कोणती ? माहितीची । नसते स्वप्नांतही कल्पायाची । जनसामान्यांनी ।। १६१० जरि आराध्य इष्टदैवत । तरि प्रत्यक्ष भेटणे दुरापास्त । असोनि पुरते माहीत । भज-पूजती आनंदहेतु ।। १६११ कसे 'पुरेसे' वाटावे ? । अस्तुरी-पोरां ओठी ग्रास पडावे । कष्टोत्तरी फळ पुरेपूर मिळावे । अपेक्षिणे काय अनिष्ट ?।। १६१२ नाद ! नवजाताच्या टॅंहॅं चा नाद ! छकुल्याच्या खिदळण्याचा नाद ! मायेच्या हांकेचा अनावर, अनिवार्य ।। १६१३ घर्षण मूळ कारण घर्षण नादासि आवंतण घर्षण तेजोशलाकेचे अऱ्कुरण ऊर्जारूपे अवघी ।। १६१४ सामान्यासि ग्रंथस्वरूप मूक बधिरासि अक्षररूप तैसे नेत्रहीनासि ध्वनिरूप ज्ञानार्जना हितकर ।। १६१५ कर दोन्ही, उर्जास्रोत । जोडोनि तळवे एकवट । अखंड असावे कार्यरत । अभावदेवा दुर्लक्षुनी ।। १६१६ विविध निसर्गरम्य स्थळे । रचनाशास्त्र आदर्शशी, देवळे । शिल्पाकृती पार्थिव उजळे । निरांजन, समया मंद प्रकाशांत ।। १६१७ वस्त्रालंकारे टाकिती लेपुनी । उट्या, गंधाक्षतांच्या पुटींनी । सजवू पाहाती लावण्य-लेणी । घडविली पाथरवटें जी ।। १६१८ कोठे शोधाल त्याला ? बडव्याच्या कोंडाळ्यांत घुसमटला । नाहीच प्राणप्रतिष्ठापिला गेला । मुळांत अस्तित्वहीन ।। १६१९ मणभर चढवतील सुवर्णझळाळी । कणभर अन्नास पारखी जनावळी । करतील ! पंचपक्वान्नें भिक्षेची झोळी । भरतील 'साधूं(?)' ची जरी ।।१६२० अस्थिव्यंगस्थ जराजर्जर । अष्टवक्र, शुष्क शरीर । परि मुखावर तवान सर्वदूर । लालिमा आवाहनास सज्ज ।। १६२१ फुललेला सालंकृत गुलमोहर । धरी छाया तळिच्या तृणावर । हलेना त्यावरुनी नजर । पांपणी मिटेना ।। १६२२ धर्म म्हणजे संप्रदाय ?। धर्म म्हणजे पोळल्या मना उपाय ?। धर्म म्हणजे खरे काय ?। कोडे सर्वसामान्यांना ।। १६२३ धर्म म्हणजे अनुष्ठानं ?। धर्म म्हणजे हवी भक्षक यज्ञ ?। धर्म म्हणजे जगण्याचे विज्ञान ?। कां पडावा प्रष्ण ?।। १६२४ धर्म म्हणजे परंपरा रीती ?। धर्म म्हणजे 'पाप' घडण्याची भीती ?। धर्म म्हणजे श्रध्देयाप्रती प्रीती ?। कसे जाणावे ?।। १६२५ धर्माला काय अधिष्ठान ?। धर्माला काय हवे असते ? मन की धन ?। धर्माला काय आधार ? वेद, पुराणं ?। मुळांत जे अनाकलनीय ।। १६२६ धर्म म्हणजे साधी राहाणी ?। धर्म म्हणजे कणवेने पांपणींत पाणी ?। धर्म म्हणजे सुखसमाधानाची पुष्करणी ?। व्हावी निर्विवाद ।। १६२७ धर्माचरणे साधते काय ?। धर्माचरणे साधते भवतरण। कार्य ?। धर्माचरणे साधते सत्कर्मतात्पर्य ?। जगतांना ?।। १६२८ धर्म म्हणजे संस्काराची चौकट । धर्म म्हणजे ना वेद, मंत्र बिकट । धर्म म्हणजे मानवकल्याणाचे यत्न धीट । व्हावे साहाय्यभूत भवसागरी ।। १६२९ धर्म म्हणजे कर्तव्यपूर्ती । धर्म म्हणजे कार्यमग्न निवृत्ती । धर्म म्हणजे कर्मयोगनीती । समजावी सर्वकाळ ।। १६३० धर्म ! अपंगांसी आधार । धर्म ! छिन्नमनावर फुंकर । धर्म ! आश्वस्त परिसर । असावा सदा ।। १६३१ धर्म ! नसावा व्यसनाधीन नशा । धर्म ! नसावा तमगर्भी निशा । धर्म ! असावा तेजोद्भव कवडसा । तृणांकुरा ऊर्जादाता ।। १६३२ धर्म ! सप्तरंगांचा आविष्कार । धर्म ! नादावले सप्तसूर । धर्म ! बावीस श्रुतींचा तंतकार । सुखकर अबालवृधांसि व्हावा ।। १६३३ धर्म ! रूप, रस, गंध । धर्म ! श्रवण, स्पर्शाचा आनंद । धर्म ! संथ, शांत, कल्लोळ कंद । ज्ञात व्हावा सर्वदूर ।। १६३४ धर्म ! म्हणजे छाटी, चिमटा ?। धर्म ! म्हणजे दाढी, जटा ?। धर्म ! म्हणजे उत्तरदायित्वाचा वाटा । झुगारोनि होणे परागंदा ?।। १६३५ धर्म ! म्हणजे कालबाह्य पुराणे गाथा ?। धर्म ! म्हणजे हाक अनाकलनीय अज्ञातां ?। धर्म ! म्हणजे अथांग खोल गर्ता ?। लोभसवाणी ।। १६३६ धर्म ! म्हणजे नामस्मरण उफराटे ?। धर्म ! म्हणजे जप-पाठ,जोवरी न ऊर फाटे ?। धर्म ! म्हणजे भवसागरी आधार बेटे । कां न व्हावी ?।। १६३७ धर्म ! माझा कोणता म्हणावा ?। धर्म ! जन्मदात्रिचा असावा ?। धर्म ! जन्मदात्याचा वा कल्पावा ?। 'टाकलेले' जाणावे कोणधर्मी ?।। १६३८ हिमरूप धारिते जेंव्हा जळ । कठोर कुठार धारदार, सहस्र गजबळ । सहजी भंगीत जलनिधि कल्लोळ । अवतरे भाग आठवा ।। १६३९ वरकरणी प्रवाही निर्मळ । निर्झरी नितळ स्वच्छ जळ । परि तळाशी साचतो गाळ । जैसी परमार्थोत्तरि उद्विग्नता ।। १६४० उत्सर्जितांतुन साखर ? । निसर्गाचा 'चमत्कार' ? । परंतू विज्ञानाचा आधार । निर्विवाद ।। १६४१ मुळाशी वोतले जळ । तोडुनि गुरुत्वाकर्षणबळ । हिरवाइत विविधरंगी पुष्प, फळ । त्यां वेरी पोचते वर पोहोचे ।। १६४२ जे सापडले कचऱ्यांत । आणुनी पाळले घरांत । प्रेमभरे घेतले कुशींत । त्याचे 'कुल' कोठले ?।। १६४३ महाल होता परिपूर्ण । चंबूगवाळे, अस्तुरी, छकुले घेऊन । कर्मकार त्यजती भावबंधन । तान्ह्याची 'वास्तू' कुठली ? ।। १६४४ नका म्हणू 'माझे माझे'। अखेरिस येथेच सोडोनि जायचे । कुळ, वास्तू, संपदा, प्रतिष्ठेचे । 'लोढणे' ! मूकपणे ।। १६४५ कशास कालापव्ययी वारी । कशास प्रदूषित कर्दम पंढरी । जर 'भगवंत' हृदयांतरी । कशास आटापिटा ।। १६४६ निरभ्र आभाळ वा झाकोळ । सारे निसर्गाचे खेळ । विज्ञान करु पाहे उकल । सहस्रकांतुनी ।। १६४७ अंकुराचे वाढणे फोफावणे । अळीचे फुलपाखरू होणे । इंद्रधनुत रंग भरणे । निसर्ग चक्रमेनिक्रम सारे ।। १६४८ करू धजाल पूजा पाठ ?। मिसर्ग खचितच फिरवेल पाठ । पुरणपोळीच वा जाड रोठ । कर्मांचेचि केवळ फळ ।। १६४९ अवर्षण वा अतिवृष्टी । निसर्गाधीन अवघी सृष्टी । जप तप आळवण्यादि गोष्टी । फोल ! सायास व्यर्थ ।। १६५० 'कर्तव्य' जाणा एकचि धर्म । पहिल्या अखेरच्या मधले वर्म । श्वासाच्या । नमविण्या कांड कर्म । तोकडे, फाटके जीर्ण सारे ।। १६५१ आपण सारे य:कश्चित । जन्मल्यावर मृत्यू निश्चित । तेल संपता विझतेचि वात । नवल त्यांत कसले बा ? ।। १६५२ किती चढवाल श्रीफळ लेणी ?। जलधीस घालाल गवसणी ?। अवकाशांत तडितेची हिरकणी । धजाल कवळण्या ?।।१६५३ मेद आणि उमेद । केवळ उकाराचा भेद । एक मारक दुसरी साद । जगण्याला ।। १६५४