’आतां झुरळांचं गुपित’ कवा दाव्‌तां ?

’आतां झुरळांचं गुपित’ कवा दाव्‌तां ?’** या लेखमालेच्या मागील भागांत, मी उल्लेख केलेला Bolex spring loaded कॅमेरा मला स्वखुशीनं वापरायला द्यायचे माझे त्याकाळचे पुण्यांतले स्नेही, विख्यात,आंतरराष्ट्रीय छायालेखक, ज्यांनी UNO साठीही काम केलं व्हिएट्नाम मधे, ते कै विजय परुळकर.. एकदा स्प्रिंग्‌ आवलली, हॅन्डल्‌ फिरवून की साधारण १० ते १५ सेकंदाचे ५/६ शॉट घेता यायचे, कारण भरलेल्या रिळांतच मुळी २॥ मिनिट चालेल एवढीच फिल्म असायची. जेमतेम १०० फूट.. त्या कॅमेर्‍याचं छायाचित्र मला महाजालावर उपलब्ध झालं, ते इथं देतोय्‌.. माहिती व्हाव म्हणून. कॅमेरा हाताळायला खूप सोईचा होता पण टेलिलेन्स्‌ वापरतांना फार काळजी घ्यायला लागायची.नुसत्या श्वासानं होणारी हालचालसुद्धा चित्रीकरणांत प्रतीत व्हायची. त्यामुळं एखाद समीप दृश्य घेतांना, श्यक्य असेल तेवढ्या कालावधीपुरता, दीर्घ श्वास घेवून, तो रोखून धरायला लागायचा. हा माझा लेख वाचल्यानंतर तुम्ही कधी कालजीपूर्वक बघितलतं चित्रपट पाहातांना तर तुम्हाला एखाद्या समीप-दृश्यांत...Close-up..जाणवू शकेल ती ’धक्‌धक्‌’.. वृत्तांकनासाठी छायांकन करतांना नेहमी वाइड्‌ अँगल्‌ लेन्स्‌चा वापर करायचं प्रशिक्षण आम्हाला मंडी हाउस्‌मधे दिलं गेलव्‌त १९७२ मधे.. कारण अशा छायांकनांत धावपळ असते, फोकस्‌ हमखास बदलू शकतो क्षणोक्षणी.. अर्थात, आग लागलीये, पूर आलाय्‌ अशा घटनांच्या वेळी दूरवरून, ट्राय्‌पॉड्‌ लावून, मीडियम्‌ किंवा टेली-लेन्स्‌चाच वापर करा हे आवर्जून सांगायला आमचे तेंव्हाचे, UNDP अंतर्गत आलेले प्रशिक्षक विसरले नाहीत हं ! दोन वेगवेगळ्या दृश्यांचा ’सार्थ मेळ साधण्याचं आणखी एक तंत्र, म्हणजे, एले्क्ट्रॉनिक्‌ इन-सेट्‌.. उदाहरणादाखल १९८४मधे चित्रित केलेल्या माझ्या एका कार्यक्रमांतलं, चलत्‌चित्रांतली चौकट स्थिर करून साधलेलं, Freez frame.. छायाचित्र देतोय्‌ इथं... छायाचित्रांत, ’जैत रे जैत’ चित्रपटांतल्या, स्मिता पाटीलवर चित्रित केलेल्या एका गीतामधल्या दृश्यावर, पार्श्वगायिका आशाताईंचं दृश्य चौकटीची शोभा बिघडू न देता, Composition चा आब राखत In-set केलेलं दिसेल तुम्हाला. या पद्धतींत, दृश्यमिश्रकाच्या Vision-mixer..साहाय्यानं एका फ्रेम्‌वर दुसर्‍याफेम्‌चा तुकडा चक्क कापून ठेवावा तसा परिणाम दिसतो. मणजे ’मूक-नायिका’ आणि ’पार्श्व-गायिका’ एकाच वेळी दृश्यमान करायला ही पद्धत मला उपयोगाला आली त्या वेळी. त्या काळांत, म्हणजे १९८२चं एशियाड क्रीडा स्पर्धा पार पदल्यावर आणि चौकटींत इंद्रधनुष्यांचे रंग दिसायला लागल्यावर, मुंबई दूरदर्शन कडे नवीनचं आलिव्‌ती ही सुविधा. असं कांही ’नवीन’ आलं की आम्ही निर्माते, आपल्या कार्यक्रमाची Visual value आणखी वरच्या दर्जाला नेण्यासाठी अक्षरश: त्यावर ’तुटून’ पडायचो अधाशीपणे.. कधीकधी अतिरेक व्हायचा.. अजीर्ण झाल्यासारखा.. कानपिचक्याही मिळायच्या दुसर्‍या दिवशीच्या Transmission Review Meeting मधे..पण कांही नवीन शिकतांना, कांही गोष्टी क्षम्य असतांत ना तसच कांहीसं ! कधीकधी अतिरेक व्हायचा.. प्रेक्षकांच्या अतर्क्य आणि चिकित्सक(?) अभिरुचीचा.. त्यांतल्या दोन-चार आठवणी इथं मांदायचा मोह मी नाही आवरू शकत. कारण असे प्रेक्षक, तथाकथित समीक्षकांच अस्तित्व हे स्थलांतींत आणि कालांतींत असतं.. पहिली एका गाजलेल्या सांगीतिक कार्यक्रमाबद्दल.. ’मत्स्यगंधा ते महानंदा’ या पंडित जितेंन्द्र अभिषेकींनी स्वरांकित केलेल्या नाट्यपदांच्या, Review वजा कार्यक्रमांत, सूत्रसंचालिका वीणानं.. डॉ. वीणा देव.. ’लेकुरे’ हे मुद्रित संगीताचा गाण्याच्या वाद्यमेळासाठी उपयोग करनारं पहिलं नाटक’ असं विधान करून गेल्या.. त्यावर ज्योत्स्नाबाईंनी एका वृत्तपत्रांत ते विधान खोडून काढलं.. लगेच पुण्याच्या एका ’जळाऊ’ महाशयानं, ’असे सूत्रसंचालक बोलाव्‌ताचं कां ?’ अशी जाहीर वृत्तपत्रीय बोंब मारली... दुसरा प्रसंग जरा वेगळा.. पुण्याच्या थिएटर्‌ अ‍ॅकॅडेमीनं ’बदकांच गुपित’ या कविवर्य बा.सि.मर्ढेकरांच्या संगीतिकेवर, सु्दर नृत्यनाट्य मंचावर आणलव्‌त. ते पाहून मी त्याचं चित्रवाणी नाट्यरुप प्रेक्षकांसाठी सादर करायचं ठरवलं आणि चित्रित करून प्रक्षेपितही केलं.. अर्थात मी कदाचित एक चूक केली असेल ती ही, की चित्रवाणी माध्यम हे ग्रामीण भागांतल्याही घराघरांत पोहोचलं आहे हे लक्षांत न घेता, अपेक्षित प्रेक्षकवर्गाचा अभ्यास, ज्याला Formative Research म्हणतांत तो न करतां आणि ’युवदर्शन’ कार्यक्रमांतर्गत ते सादर केलं.. झालं ! सवंग करमणुकीवर पोसलेल्या प्रेक्षकवर्गाच्या एका प्रतिनिधीनं एक पोस्ट्‌कार्ड्‌ धाडलं.. तत्परतेनं ! त्यांतला मजकूर, म्हणजे फक्त एक ओळ होती.. ’आतां झुरळांचं गुपित’ कवा दाव्‌तां ?’ आतां बोला..