’दृश्य-मेळां’चं तंत्र..

’दृश्य-मेळां’चं तंत्र.. रतीचे जया रूपलावण्य लाभे कुलस्त्री जसे हास्य ओठात शोभे सुधेसारखा स्वाद, स्वर्गीय गाणे असा बालगंधर्व आता न होणे जसा जन्मतो तेज घेउन तारा जसा मोर घेउन येतो पिसारा तसा येई कंठात घेउन गाणे असा बालगंधर्व आता न होणे बालगंधर्व रंगमंदिराच्या उद्घाटनानिमित्त अण्णा... गदिमांनी ही शब्दसुमनांजली ’बालगंधर्वांना अर्पण केली होती... त्याला स्वरसाज चढवला होता.. विख्यात हरहुन्नरी ’पुल्दें’नी, आणि कंठ दिलाव्‌ता, गाभार्‍यांतल्या निरांजनांच्या ज्योती सारख्या शांत, पवित्र, आश्वासक, व्यक्तिमत्वाच्या आमच्या ताईंनी... माणिकताईंनी.. ! मला त्या मुलासारख वागवायच्या कारण श्रीकांत दादरकर माझा मित्र.. १९६८ पासून.. मला ही आठवण झाली कारण, मुंबई दूरदर्शन सुरू झालं १९७२ मधे आणि पुण्याचं सहक्षेपण केंद्र सुरू झालं बरोब्बर एक वर्षानं, म्हणजे २ऑक्टोबर१९७३ ला. तेंव्हाचे आकाशवाणीचे महासंचालक मुखर्जी यांना सोबत..Escort.. म्हणून मला पाठवलव्‌त कार्यालयीन कर्तव्य म्हणून..त्यांच्याबरोबर पुण्याला. उद्घाटन सोहळ्यांत तीन सौंदर्यवती युवती, दोन स्मिता.. पाटील (मराठा) आणि (गोळवलकर) तळवलकर.. कहाडे+सारस्वत....आणि एक पुणेकर, आकाशवाणीची निवेदिका, कोकणस्थ शोभा चितळे संपूर्ण महाराष्ट्राचं प्रतिनिधित्व करीत होत्या तीन वेगवेगळ्या पद्धतीची नऊवारी नेसणं, निवेदन करतांना मिरवीत.. आणि त्या सोहळ्यांत अण्णा.. गदिमांची ही रचना गायली गेली होती माणिकताईंनीच... बाल गंधर्व रंगमंदिरांतली तोन तैलचित्र पाहिली आहेत तुम्ही असतीलच नसलीत तर अवश्य पहा, त्यासाठी खास पुण्याला जावून ! एक स्त्रीवेशांतलं आणि दुसरं पुरुष वेशांतलं.. अशी एक वदंता आहे की कुणा एका महाभाग ’महा’पौरानं एका पुणे भेटीला आलेल्या परदेशी पाहुण्याला चित्रांचं वर्णन करतांना, ’This is Mr. Balagandharv and that is Mrs. Balagandharv' अशी ओळख करून दिलिव्‌ती म्हणे.. आपल्या अज्ञानाची आणि प्रथम नागरिक म्हणून त्यांना निवडून दिलेल्या पुण्याच्या इभ्रतीची लक्तरं, आंतरराष्ट्रीय चव्हाट्यावर मांडीत... या तैलचित्रांची चित्रकार होते गोपाळराव देउसकर.. बालगंधर्वांची अप्रतिम ही दोन तैलचित्र.. कलाकृती म्हणून फारच वरच्या दर्जाची, कलाकाराच्या प्रतिभेच्या दर्जाइतकीचं... कुंचल्याचे जादूगारच होते ते... त्यांच वास्तव्य, फर्ग्यूसन्‌ महाविद्यालयाच्या प्रांगणांतल्या बंगल्यांत असायचं... बंगल्याला शेंदरी फाटक..त्याला बाहेरून कुलूप.. आंतलं दार उघडं आंत अंधार... कुणी भेटायला गेलं की आंतून विचारणा व्हायची , ’कोण आहे ? ’ नाव सांगितल्यावर किल्ली हवेंतून यायची ती पाहुण्यांनी ज्गेलून फाटकाचं कुलूप काढून आंत प्रवेश करायचा.. मला हे माहीत आहे कारण, ब्हुतेक ’प्रतिभा आणि प्रतिमा’ मधे त्यांच्या सहभागासाठी विनंती करायला त्यांच्याकडे जायचा योग आला होता... जुइली तेंव्हा तिथं होती की नाही आठवत नाही.. असो.. तर मागील भागांतल्या छायाचित्रांतल्या In-set बद्दल.. In-set अनेक प्रकारे करतां येतो. ऑप्टिकली.. मल्टोपल्‌ एक्स्पोजर्‌ तंत्रानं.. म्हणजे एक दृश्य चित्रित करायच... एक्स्पोज्ड्‌ फ़िल्म्‌ कॅमेर्‍यांतून बाहेर न काढता रिवाइंड्‌ करायची आणि त्यावरच दुसरं दृश्य चित्रित करायचं... अर्थात याला कॅल्क्युलेटेड्‌ शॉट्‌ कॉम्पोझिशनचं बिनचुक तंत्रज्ञान आणि कसब अवगत असावं लागतं.. शालेयचित्रवाणीच्या एका कार्‍यक्रमांत मी असं एक दृश्य सुरेश भागवतवर चित्रित केलं होतं..झोपेंतून स्वप्नांत जातो आणि वाघ होतो, वगैरे..वगैरे.. ७५, ७६ साली असेल बहुधा.. दुसरा प्रकार म्हणजे, चित्रवाणी कलागारांत बहुछायक पद्धतीमधे (Multi-camera system), दोन इलेक्ट्रॉनिक्‌ छायकांनी टिपलेल्या दृश्यांच दृक्मिश्रका द्वारे..Vision-mixer एकत्रीकरण करणं.. पण याला प्रकाश योजना करतांना, पार्श्वभागी अंधार योजना, म्हणजे Limbo lighting करायला लागतं अन्यथा प्रतिमा एकमेकाच्या ’उरावर बसलेल्या दिसतांत.. आजकाल सगळ्या माध्यम प्रशिक्षण संस्थांत Thee point lighting शिकवतांना ह्या चौथ्या महत्वाच्या Light sourceचा विसर पदतो तथाकथित ’तज्ज्ञांना... दुर्दैव दुसरं काय ? झूम लेन्स्‌ नव्हती त्या काळी छायकाला Turret असायच.. तीन लेन्सेस्‌चं एक वाइड्‌ अ‍ॅंगल्‌.एक मीडियम्‌ आणि एक टेली बहुतेक ५०, ३५ १५ अंश कोनाच्या आणि विविध अशा फोकल्‌ लेग्थ च्या.. . दिग्दर्शकानं दिलेल्या सूचनेबरहुकूम, छायालेखल, त्यांच्या कॅमेर्‍याची लेन्स्‌ ’Mask' करायचे आणि मग दोन (किंवा अधिक) कॅमेर्‍यांच्या दृश्यांच मिश्रण, Vision-mixer द्वारे व्हायचं.. तो साधलेला परिणाम मागील भागात पाहिलांत... अशाच पद्धतीन तीन छायकांच्या दृश्यांचं मिश्रंण मी केलं होतं... अमोल पालेकरनं सादर केलेल्या ’दिवाकरांच्या नाट्यछटा’ या चित्रवाणीपटाच्या चित्रीकरणांत.. मी Bolex, spring loaded turret camera वापरायचो Hand-held.. गंमत म्हनजेत्यानं घेतलेल्या वाइड्‌ अँगल्‌ शोट्‌ मधे टेले-लेन्स्‌चं हूड्‌ दिसायचं, म्हणून आधी ते Dismount करायला लागायचं.. केळकर संग्रहालयांतल्या मस्तानी महालांतला, रजनी चव्हाणचे Shots.. १९८० मधले..